पाठदुखीमुळे मन अस्वस्थ होते, जीव त्रस्त होतो. एवढेच नव्हे, तर इंद्रियांना काम करण्यासाठी संवेदना व शक्‍ती पूर्ण न मिळाल्यामुळे जीवन यशस्वी करण्यास अडचण येऊ शकते. शरीरात घडणाऱ्या सर्व घटना, शरीराने केलेल्या सर्व हालचाली, इंद्रिये करतात ते सर्व काम मुख्यतः पाठीलाच करावे लागते. त्यामुळेच काही चांगले काम केले की शाबासकी मिळते ती पाठीलाच.

काही चांगले काम केले की पाठ थोपटायची पद्धत असते; तसेच आत्मीयतेची, मित्रत्वाची थापही पाठीवरच असते. हात, पाय, तोंड वगैरे अवयव काम करतात; पण केलेल्या कामाची शाबासकी मात्र मिळते पाठीला. असे का असावे? याचे साधे, सोपे कारण असे आहे, की शरीरात घडणाऱ्या सर्व घटना, शरीराने केलेल्या सर्व हालचाली, इंद्रिये करतात ते सर्व काम मुख्यतः पाठीलाच करावे लागते. पाठीवरच्या थापेमुळे पाठीतील ताणाला व दुखण्याला बरे वाटते. पाठ म्हणजे मुख्यतः मेरुदंड. शरीरात अनेक अंतरेंद्रिये व बहिरेंद्रिये काम करत असतात; परंतु पाठीच्या आता असलेल्या मज्जारज्जूचे संरक्षण करण्यासाठी जेवढी काळजी घेतलेली दिसते, त्याभोवती जेवढे मजबूत कवच दिलेले दिसते, तेवढे संरक्षण शरीरातील कुठल्याही अवयवाला दिलेले दिसत नाही. मज्जारज्जूचे संरक्षण करणाऱ्या मेरुदंडाची रचना खूप गुंतागुंतीची असते. शरीर डाव्या बाजूला, उजव्या बाजूला, मागे, पुढे कुठेही वाकवावे लागते त्यामुळे मेरुदंडाची विशेष रचना केलेली दिसते. जिला 24 बाय 365 नव्हे तर 24 बाय 36500 दिवस (100 वर्षांच्या आयुष्यात 24 तास) काम करावे लागते ती आहे पाठ व मज्जारज्जू. शरीराच्या सर्व तऱ्हेच्या हालचाली, मग त्या स्वेच्छेने असोत, अजाणतेपणी केलेल्या असोत किंवा रिफ्लेक्‍स म्हणून झालेल्या असोत; त्या सर्व मज्जारज्जूंच्या मार्फत चालतात. आरोग्यशास्त्रात ज्याला इफरंट व एफरंट संवेदना (मेंदूकडून येणाऱ्या व मेंदूकडे जाणाऱ्या संवेदना) त्या सर्व मज्जारज्जूच्या मार्फत चालू असतात. मेरुदंडामध्ये रज्जू असते व त्यात विशिष्ट द्रवही असतो, जो मेंदूत असलेल्या द्रवाशी जोडलेला असतो. काही काम या द्रवात असलेल्या विशेष गुणामुळे होते व काही काम मज्जातंतूंमार्फत मज्जारज्जूतून होऊ शकते. उजव्या हाताचे पहिले बोट उंच करावे असा विचार बोटापर्यंत पोचवून ते हलवायला लागणारी शक्‍ती पुरविण्याचे काम, तसेच बोट किती उंच करायचे, किती वाकवायचे, हे सर्व कार्य मज्जारज्जूमार्फत चालते. तसेच कुठेतरी पायावर मुंगी चढली तर येणारी संवेदना मेंदूला कळविण्याचे कामही मज्जारज्जूमार्फतच चालते.

मज्जारज्जूवर ताण नको
मेरुदंड वर किंवा खाली पक्का बांधलेला नसतो. तर तो वर व खाली अशा दोन्ही बाजूंना लटकल्यासारखा असतो. मांस, मज्जा यांच्या साह्याने त्याला जागेवर ठेवलेले असते. ज्याच्या आत मज्जारज्जू असतो, तो मेरुदंड हाडांनी बनलेला असल्याने वजनदार असतो. मनुष्य काम करत असताना, उभे असताना, बसलेला असताना मेरुदंड खालच्या बाजूला सरकण्याची शक्‍यता असते. म्हणून वयानुसार मानेची लांबी कमी होऊन डोके खांद्याकडे टेकायला सुरुवात होते, मेरुदंड खाली उतरायला लागतो. उतरलेला मेरुदंड नुसतीच मनुष्याची उंची कमी करतो असे नव्हे, तर मेरुदंडातून निघणारी नस दबली गेल्यामुळे हातापायांना मुंग्या येणे, बधिरता येणे वगैरे त्रास होऊ शकतात. योगशास्त्रातील षट्‌चक्रे वैश्‍विक शक्‍ती व शरीरातील शक्‍ती, तसेच प्राणशक्‍ती, विचारांतील शक्‍ती, इच्छाशक्‍ती अशा शक्‍तीच्या अनेक स्पंदनांना एकमेकांशी पाहिजे तेव्हा संपर्क ठेवून किंवा संपर्क न ठेवता आपापल्या मार्गाने जाण्यासाठी केलेली व्यवस्था असते. हेसुद्धा सगळे मज्जारज्जूशीच जोडलेले असते.

एकूण काय, तर मज्जारज्जूवर एकूण खूप ताण असतो. मज्जारज्जूवर ताण आला तर पाठीचे स्नायू ताणले जातील, यात काही संशय नाही. त्यामुळे मानेचे, खांद्याचे, कंबरेचे स्नायू दुखतात, असा अनेकांचा अनुभव असतो. सतत चालणाऱ्या चलनवलनामुळे वातवृद्धी होते. सरळ न बसणे, काम करताना मेरुदंडाला त्याच्या मूळ आकारात न ठेवता काम करणे, गुडघ्यात न वाकता कंबरेत वाकून वजन उचलणे, खुर्चीवर वेडेवाकडे बसणे, खुर्चीच्या खाली पाय घालून उगाचच हलवत बसणे अशा तऱ्हेच्या चुकीच्या वागण्यामुळेही मज्जारज्जूवर ताण येऊन पाठदुखीची सुरवात होते.

सूर्यनमस्कार हा उत्तम उपाय
सूर्यनमस्कारासारखी आसने करणे, प्राणायामाने नाडीशुद्धी करणे, प्रकृतीला अनुकूल व सात्त्विक आहाराचे सेवन करून शरीराच्या सर्व स्नायूंमधील वात-पित्त कमी ठेवणे, योग्य वेळेस पोट साफ ठेवणे, पोटाचा घेर वाढू न देणे, कंबरेपासून मानेपर्यंत तेल लावून अभ्यंग करणे (कुंडलिनी तेल) वगैरे उपचारांद्व्रारा पाठीच्या दुखण्यावर इलाज करावा लागतो.

मेरुदंडाची वा मणक्‍याची झीज झाल्यासही मज्जारज्जूवर ताण येण्याची शक्‍यता असते, त्यामुळेही पाठदुखी होऊ शकते. अपचनामुळे झालेल्या पोटातील वायूमुळे पाठ दुखू शकते. गरोदरपणात पोटाचे वजन पुढच्या बाजूला वाढल्यामुळे मेरुदंडावर बाक आल्याने पाठ दुखू शकते. तेव्हा पाठदुखीचे कारण शोधून काढून इलाज करावा लागतो.

पाठदुखीमुळे मन अस्वस्थ होते, जीव त्रस्त होतो. एवढेच नव्हे, तर इंद्रियांना काम करण्यासाठी संवेदना व शक्‍ती पूर्ण न मिळाल्यामुळे जीवन यशस्वी करण्यास अडचण येऊ शकते. म्हणून महत्त्व आहे मेरुदंडाचे, पाठीचे तसेच पाठीच्या आरोग्याचे.
Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love

ऊब सूर्याची

डॉ. श्री बालाजी तांबे

उगवत्या सूर्याचा प्रकाश कृमीनाशक असतो. मनुष्याची स्थूलता दूर करण्यासाठी आतपसेवन उपयुक्‍त असते. त्वचारोग नाहीसा करण्यासाठी, अंतःशुद्धीसाठी सूर्यकिरणांचा उपचार म्हणून वापर केला जातो.

थंडीचा कडाका वाढला, की सूर्याची कोवळी किरणे अंगावर घेण्यासारखे दुसरे सुख नसावे. वर्षभर ऊब देण्याचे काम सूर्यनारायण करत असतातच, पण हिवाळ्यात ही ऊब हवीहवीशी वाटणारी असते.

सूर्यकिरणांच्या माध्यमातून सूर्य ऊब तर देतोच; शिवाय आरोग्य राखण्यासही मोठा हातभार लावत असतो. दमट हवामानात, अंधाऱ्या जागी जीवजंतू वाढतात, रोगराई फैलावते, हे सर्वज्ञात आहे. सूर्यप्रकाशात मात्र जंतुसंसर्गाचा आपोआपच प्रतिबंध होत असतो. वेदांमध्ये तर उगवत्या सूर्याचा प्रकाश कृमीनाशक असतो असे स्पष्ट सांगितले आहे. म्हणूनच भारतीय संस्कृतीत उगवत्या सूर्याला अर्घ्य देण्याची पद्धत असावी; घर, मंदिर, चिकित्सागृह वगैरेंचे मुख्य दार पूर्वेकडे असावे असा वास्तुशास्त्राचा नियम असावा.

सूर्याची ऊब सूर्यकिरणांतून मिळते; मात्र त्यांचा संपूर्ण फायदा होण्यासाठी ती कोवळी असावी लागतात. सूर्यकिरणांतून "ड'जीवनसत्त्वाची पूर्ती होते, असे आधुनिक शास्त्रातही सांगितलेले आहे. विशेषतः लहान मुलांमध्ये हाडे ठिसूळ झाल्याने हात-पाय वाकू लागले (मुडदूस) तर सध्याच्या काळातही "सौरचिकित्सा' म्हणजे सूर्यप्रकाशात बसवले जाते. शरीराचा फिकटपणा, निस्तेजता कमी होण्यासाठीही सूर्याची ऊब महत्त्वाची असते. त्वचा तेजस्वी व्हावी, त्वचेवर नैसर्गिक चमक यावी यासाठी आजही थंड प्रदेशातील म्हणजे नैसर्गिक सूर्यप्रकाश कमी असणाऱ्या ठिकाणचे स्त्री-पुरुष प्रत्यक्ष सूर्यप्रकाशाचा किंवा सूर्यकिरणांप्रमाणे असणाऱ्या विशिष्ट किरणांचा उपयोग करतात. तीव्र सूर्यप्रकाशामुळे त्वचा काळवंडू शकते, हेही सर्वज्ञात आहेच.

आतपसेवनाचा उपचार
आयुर्वेदानेही वजन कमी करणाऱ्या, शरीराला हलकेपणा आणणाऱ्या उपचारांमध्ये "आतपसेवन' म्हणजे सूर्यप्रकाशात बसण्याचा समावेश केला आहे.

लंघनप्रकारः आतपसेवनम्‌ ।
ध्यबलस्थूलमनुष्येषु स्थौल्यापनयनाय ।...चरक सूत्रस्थान

चांगली किंवा मध्यम ताकद असणाऱ्या स्थूल मनुष्याची स्थूलता दूर करण्यासाठी आतपसेवन उपयुक्‍त असते.
सुश्रुतसंहितेत सूर्यकिरणांचे अजूनही फायदे सांगितले आहेत,

दुष्टव्रणपीडितेषु कुष्ठिषु तैलपानाभ्यङ्‌गाद्‌ अनन्तरमन्तःशोधनार्थं प्रयुक्‍तश्‍चिकित्सोपक्रमः ।
जुना, दूषित व्रण नष्ट करण्यासाठी, त्वचारोग नाहीसा करण्यासाठी, अंतःशुद्धीसाठी सूर्यकिरणांचा उपचार म्हणून वापर केला जातो.
स्वेद उपचार समजावतानाही अनेक ठिकाणी उन्हाचा वापर केलेला आढळतो. काही मानसिक रोगांवर उपचार म्हणून उन्हात बसवावे, झोपवावे असे उल्लेख सापडतात. एकंदरच आरोग्य टिकवताना किंवा मिळवताना सूर्याची मोठी आवश्‍यकता असते.

ब्रह्मांडी सूर्य, तैसे पिंडी पित्त
"पिंडी ते ब्रह्मांडी' हा आयुर्वेदातला महत्त्वाचा सिद्धान्त आहे. जे काही विश्‍वात आहे ते सर्व सूक्ष्म स्वरूपात शरीरात आहे. याच तत्त्वानुसार जसा बाह्य जगतात सूर्य आहे, तसे शरीरात पित्त आहे असे आयुर्वेदात सांगितलेले आहे.

विसर्गादानविक्षेपैः सोमसूर्यानिलः यथा ।
धारयन्ति जगद्देहं कफपित्तानिलस्तथा ।।

सूर्य जसे बाह्यसृष्टीत परिवर्तनाचे, पचनाचे काम करतो, तसेच त्याचे प्रतीकस्वरूप असणारे पित्त अन्नपचनासाठी शरीरातील धातुपरिवर्तनासाठी जबाबदार असते. हेच पित्त शरीराची ऊब कायम ठेवण्यासाठी मदत करणारे असते.

सूर्याचा आणि पित्ताचा प्रवासही एकाच पद्धतीने होत असतो. दुपारी बारा वाजता सूर्य सर्वाधिक प्रखर असतो, याच वेळी शरीरातील पाचकपित्ताची पाचनक्षमता सर्वोत्तम असते. म्हणूनच दुपारचे जेवण वेळेवर घ्यावे व चारही ठाव परिपूर्ण असावे असे आयुर्वेद सांगतो.

सूर्याच्या उबेत तेलाची सिद्धता
अशा प्रकारे सूर्याचा उपयोग आयुर्वेदाने अनेक प्रकारांनी करून घेतला आहे. यालाच योगशास्त्राने जोड दिली आणि त्यातून सूर्यनमस्कार हा योगप्रकार साकार झाला.

सूर्याच्या उष्णतेचा उपयोग आयुर्वेदाने काही विशिष्ट तेले बनविण्यासाठी केला आहे. शिरोरोगावर "महानील' नावाचे तेल सांगितले आहे.
या तेलाचे वैशिष्ट्य असे, की हे तेल सिद्ध करण्यासाठी अग्नीचा उपयोग केलेला नाही, तर "आदित्यपाक' करायला सांगितला आहे.

कुर्यात्‌ आदित्यपाकं वा यावत्‌ शुष्को भवेत्‌ रसः ।...अष्टांगसंग्रह उत्तरतंत्र
आदित्यपाक करण्यासाठी सर्व गोष्टी लोखंडाच्या भांड्यात एकत्र करून भांडे उन्हात ठेवले जाते व सूर्याच्या उष्णतेने हलके हलके त्यातला जलांश उडून गेला की उरलेले तेल गाळून घेऊन वापरले जाते. सूर्यशक्‍तीचा असाही वापर करून घेतलेला आहे.

त्वचारोगासाठी आतपस्वेद
याशिवाय त्वचारोगावर उपचार करतानाही आतपस्वेद म्हणजे सूर्यकिरणांच्या उष्णतेचा उपयोग करून घेतला आहे.

कुष्ठ, तमालपत्र, मनःशिळा वगैरे द्रव्ये तेलात मिसळून तयार झालेल्या मिश्रणाचा तांब्याच्या भांड्याला लेप करावा व नंतर तो लेप "सिध्म कुष्ठ' (एक त्वचारोग) झालेल्या ठिकाणी लावून रुग्णाला उन्हात बसवावे. याप्रमाणे सात दिवस केल्यास सिध्म कुष्ठ बरे होते, असे चरक संहितेत सांगितलेले आढळते.
याचप्रमाणे कोड आले असताही विशिष्ट औषधांचा लेप लावून किंवा औषधी तेल लावून त्या ठिकाणी सूर्यप्रकाश घ्यावा असे सांगितले जाते. काही पाठात तर रक्‍तशुद्धीकर वनस्पतींचा रस पिऊन अंगाला तेल लावून सूर्यकिरणात बसायला सांगितले आहे.

सुश्रुतसंहितेमध्ये सूर्यप्रकाशाचा उपयोग जलशुद्धीसाठीसुद्धा सांगितला आहे.

व्यापन्नस्य चाग्निक्वथनं सूर्यातपप्रतापनं....। सुश्रुत सूत्रस्थान

दूषित पाणी निर्दोष करण्यासाठी अग्नीच्या उष्णतेने कढवावे किंवा सूर्यप्रकाशात (उन्हात) सडकून तापवावे.

सूर्यशक्‍तीचा संबंध आपल्या शरीरातील चेतासंस्थेच्या व हाडांच्या आरोग्याशीही असतो. ज्याप्रमाणे सूर्यप्रकाशामुळे अंधार नाहीसा झाला की निसर्ग जागा होतो व सर्वदूर उत्साह संचारतो, तसेच मेंदू व चेतातंतूंचे अभिसरण व्यवस्थित होण्यासाठी, चेतनत्व येण्यासाठीही सूर्यशक्‍तीची आवश्‍यकता असते.
स्वतःची प्रकृती, वय, प्रदेशानुसार सूर्यकिरणांची तीव्रता वगैरे गोष्टींचा नीट विचार करून सूर्यशक्‍तीची उपासना केली, सूर्याची ऊब मिळवली तर तनाचे व मनाचेही आरोग्य व्यवस्थित राहण्यास मदत मिळेल हे नक्की.

सूर्यनमस्काराचा फायदा
सूर्यनमस्कार मुळात उगवत्या सूर्याकडे तोंड करून करायचे असतात. यामुळे कृमिनाशन आपोआपच घडते, शिवाय सूर्यनमस्कारात समाविष्ट केलेल्या आसनांचाही फायदा मिळतो. सूर्यनमस्काराचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते करायला फारसा वेळ लागत नाही, पण त्यातून अनेक आसनांचे फायदे मिळतात. नियमितपणे सूर्यनमस्कार घालायला लागले की त्यातून श्‍वासाचेही नियंत्रण आपोआपच साधले जाते.

---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love

पाठ दुखणे

पाठीच्या आजारात पाठ दुखणे सहज समजू शकते; परंतु शरीराच्या अन्य भागांतील आजारांमुळे व अनेकदा मानसिक अस्वास्थ्यानेदेखील पाठ दुखते.

पाठ दुखण्याचा अनुभव नसणारी व्यक्ती विरळाच असेल. पाठ दुखण्याची कारणे बरीच असू शकतात. पाठीच्या आजारात पाठ दुखणे सहज समजू शकते; परंतु, शरीराच्या अन्य भागातील आजारांमुळे व अनेकदा मानसिक अस्वास्थ्यानेदेखील पाठ दुखते.

रुग्णाच्या तक्रारी लक्ष देऊन ऐकणे व काळजीपूर्वक शरीर तपासणे, याला पर्याय नसतो. केवळ तपासण्या करून पाठदुखीचे कारण शोधता येत नाही. कारण न समजता केलेले उपाय केवळ वाया जातात एवढेच नाही, महत्त्वाचा वेळ वाया जातो. या वेळात मूळ आजार वाढत जातो आणि नको असणाऱ्या उपचारांचे अपाय होतात. अनावश्‍यक तपासण्यांचे खर्चही होतात, ते वेगळेच. सर्वप्रथम रुग्णाची सर्वसाधारण प्रकृती कशी आहे, हे समजणे आवश्‍यक आहे. रुग्णाचे वजन कमी होत चालले आहे का, रुग्णाला ताप येतो आहे का, रात्री घाम सुटतो का, हे समजून घ्यावे. ही लक्षणे क्षयरोगाची (Tuberculosis) असू शकतात. पाठ एकाच ठिकाणी सतत दुखत राहणे, हे लक्षण पाठीच्या मणक्‍यातील विकाराचे असते. (हाडांचा क्षयरोग अथवा कर्करोग).

रुग्णाला विशेषतः पुरुषांना लघवी करताना काही त्रास होत आहे का, हे विचारले गेलेच पाहिजे. 55 वर्षांपुढील पुरुषांना आयुष्यात प्रथम पाठदुखी सुरू झाली, दोन-तीन आठवडे टिकली, तर पुरस्त ग्रंथी (Prostates) चा कर्करोग असण्याची शक्‍यता मोठी असते. दोन मणक्‍यांतील चकत्यांचे आजार सहसा लहान वयात सुरू होतात. पुढे ते वाढतात व कमरेपासून घोट्यापर्यंत दुखणे (सायाटिका) सुरू होते. 60 वर्षांनंतरच्या स्त्रियांमध्ये हाडे पोकळ होण्याचा विकार अनेकांना होतो. अशी पोकळ हाडे क्षुल्लक कारणांनी मोडतात. एका सर्वेक्षणानुसार भारतात 60 वर्षांनंतर प्रत्येक तीन स्त्रियांत एका स्त्रीचे हाड या कारणाने (ऑस्टियोपोरोसिस osteoporosis) मोडते.

मनगटाजवळ, खुब्यात आणि पाठीच्या मणक्‍यात असा हाड मोडण्याचा संभव मोठा असतो. पाठीच्या मणक्‍याचे हाड मोडल्यानंतर मणका पिचतो व पाठीला बाक येतो (कुबडेपण). पाठीच्या कण्यात झालेल्या कोणत्याही आजाराने पाठीच्या मणक्‍याची हालचाल मोकळी होऊ शकत नाही. पुढे किंवा मागे वाकणे, उभ्याने पाठ फिरवून मान व खांदे फिरविणे कठीण होते. पाठीच्या कण्याच्या काही आजारांत पाठीची कोणतीच हालचाल होत नाही. आपल्या श्‍वसनाच्या क्रियेत फासळ्यांची हालचाल महत्त्वाची असते. पाठीच्या कण्याच्या आजारांत (अँकिलोझिंग स्पॉंडिलायटिस Ankylosing spondylitis) पाठीच्या कण्यावर टेकलेल्या फासळ्या हलू शकत नाहीत. अशा व्यक्तींनी दीर्घ श्‍वास घेतला तरी छाती फारशी फुगत नाही. चांगल्या प्रकृतीतील व्यक्तीची छाती किमान पाच सेंटिमीटर्स फुगावी. अँकिलोझिंग स्पॉंडिलायटिसच्या रुग्णाची एक सेंटिमीटरसुद्धा छाती फुगत नाही. या साध्या तपासणीने निदान करता येते. हातापायांच्या शिरांच्या तपासणीतून मज्जारज्जूतून पायात जाणाऱ्या शिरांवर दाब येत असल्याचे सहज कळू शकते.

जेव्हा रुग्णांच्या तक्रारी समजून व शरीराची काळजीपूर्वक तपासणी करून आजार कोठे असेल, याचा अंदाज बांधला जातो, तेव्हा पुढच्या तपासण्यांची योजना आखता येते. साध्या रक्त-लघवी-क्ष-किरणाचे फोटो इथपासून विविध प्रकारचे स्कॅन्स व बायॉप्सीपर्यंत (तुकडा काढून तपासणी) तपासण्या करता येतात.

कोणती तपासणी आवश्‍यक आहे, हे आपले डॉक्‍टर ठरवू शकतात. ज्या तपासण्या आवश्‍यक असतात, त्यांना पर्याय नसतो. कधी कधी सुरवातीच्या काळात क्ष-किरणांनी काढलेल्या फोटोत आजार दिसत नाही. मग काही दिवसांनी परत काढलेल्या फोटोत दिसतो. कोणता तपास केव्हा करावा, हे त्या विषयातील ज्ञान व अनुभव असणारी व्यक्तीच ठरवू शकते.

पाठीच्या कण्याचे आजार प्रथम शोधावे लागतात. ते नसल्यास शरीराच्या इतर भागांतील दोष पाहावे लागतात. हृदयविकारात कधी कधी छातीत दुखण्याबरोबर किंवा ऐवजी पाठीत दुखते व रुग्णाचा गैरसमज होतो. अन्ननलिकेच्या व महारोहिणीच्या आजारातदेखील पाठ दुखते. पोटात असणाऱ्या स्वादुपिंडांच्या आजारांत सुरवात पाठ दुखण्याने होते. स्त्रियांमध्ये गर्भाशयाच्या आजारात कंबर दुखण्याचे प्रमाण मोठे असते. अशा सर्व आजारांत पाठीच्या कण्याच्या हालचाली मोकळ्या होत असतात. त्यामुळे शारीरिक तपासणीत या आजारांचा संशय येतो.

दीर्घ काळ पाठ दुखण्यामागे मानसिक कारणे असू शकतात. तथापि, शरीरात एकाच ठिकाणी वेदना होत राहणे, हे सहसा मानसिक नसते. सोमॅटायझेशन (कनव्हर्जन, हिस्टेरिया) अशा आजारांत आंधळेपण, अंगावरून वारे जाणे, फिट्‌स येणे असे त्रास जास्त प्रमाणात होतात. कोणताही आजार मानसिक आहे, हे ठरविणे मानसविकारतज्ज्ञ (सायकियाट्रिस्ट) यांचे काम असते. शारीरिक आजार आपल्याला सापडला नाही म्हणून रुग्णाचा आजार मानसिक आहे, असे समजण्याची चूक अनेकदा होऊ शकते. एकाच जागी सातत्याने होणारी वेदना मानसिक असण्याची शक्‍यता नसते, हे ध्यानात ठेवले पाहिजे.

पाठदुखीचे सर्वांत महत्त्वाचे कारण, पाठीच्या स्नायूंचा थकवा, हे असते. नियमाने पाठीचे व्यायाम करावेत. बसताना पाठ सरळ ठेवून बसावे. पोक काढून बसणे किंवा उभे राहणे या सवयी कटाक्षाने सोडाव्यात. हे अशा पाठदुखीवर प्रभावी उपचार होत.Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

ऑस्टिओपोरोसिस

'अस्सल लाकूड
भक्कम गाठ
ताठर कणा
टणक पाठ'
असे कवी वसंत बापट यांनी वारा खात, गारा खात उन्हात ताठ वावरणाऱ्या एका कार्यकर्त्याचे वर्णन केले आहे. ज्याची हाडे भक्कम आहेत, अशा कुणासाठीही हे वर्णन चालू शकेल. पण या लाकडाचा आतून भुगा होऊ लागला की झाडही वाकू लागतं. हाडांमध्ये जाळी होऊ नये, ती ठिसूळ होऊ नयेत याची काळजी प्रत्येकानेच घ्यायला हवी.
ऑस्टिओ म्हणजे हाड व पोरोसिस म्हणजे सच्छिद्रता, ठिसुळता. तेव्हा हाडे ठिसूळ होणे म्हणजे ऑस्टिओपोरोसिस. वास्तविक हाडांचा सापळा हा शरीराचा भक्कम साचा असतो. या साच्याच्या आधारानेच शरीर बांधलेले असते. ताठपणे उभे राहायचे असेल, तर मुळातला हा साचा भक्कम असावा लागतो. ऑस्टिओपोरोसिसमध्ये मात्र साच्यातला कणखरपणा कमी होत असतो.
हाडांच्या संरचनेबद्दल आयुर्वेदात सांगितले आहे-
देहे शरीरधारकः कठिनतमः सारो धातुः।।...सुश्रुत सूत्रस्थान
शरीर धारण करणारा सर्वांत कठीण, सारस्वरूप असणारा धातू म्हणजे अस्थिधातू होय.
अस्थ्नोः जनिः स्वोष्मणः कृतः
पृथिव्यग्न्यनिलादीनां संघातः खरत्वं प्रकरोति।
ततोऽस्य नृणामस्थि जायते।
अस्थ्नां मध्ये समीरिणः सौषिर्यं करोति।
...चरक चिकित्सास्थान
पृथ्वी, अग्नी आणि वायू यांचे एकत्र पचन होत असताना कठीणत्व तयार होते, त्यातून अस्थी तयार होतात. वायू अस्थींमध्ये पोकळी वा सच्छिद्रता निर्माण करतो.
तत्स्वरूपम्‌ कठिनं स्थिरं, मज्जपूर्णं सुषिरम्‌।
...अष्टांग हृदय, काश्‍यपसंहिता
हाडे कठीण असतात, स्थिर असतात, सच्छिद्र व मज्जेने भरलेली असतात. पृथ्वी महाभूताचा संबंध असल्याने हाडे कठीण व स्थिर असतात आणि वायू महाभूताचा संबंध असल्याने हाडांमध्ये सच्छिद्रता असते. मज्जाधातू राहावा म्हणून हाडांमध्ये उचित पोकळी असते.
मात्र, अस्थिधातूमधील पृथ्वी, अग्नी व वायू यांचे संतुलन बिघडले, की अस्थींमधली स्थिरता कमी होते व सच्छिद्रता वाढायला लागते आणि त्यातूनच ऑस्टिओपोरोसिसची सुरवात होते.
रजोनिवृत्तीनंतरही शरीरात वातदोष वाढत असल्याने ऑस्टिओपोरोसिस होण्याची शक्‍यता वाढते. वयानुसार वाढणाऱ्या वाताला नियंत्रित केले नाही, तर त्यामुळेही अस्थी धातूतील सच्छिद्रता वाढू शकते. याशिवाय बाळंतपणानंतर वातदोषाला संतुलित करण्यासाठीचे उपचार न करणे, हाडांना पोषक आहारपदार्थांचे सेवन न करणे, स्त्रियांच्या बाबतीत अंगावरून पांढरे जाणे, शरीरावश्‍यक धातू खर्च होणे, पुरुषांमध्ये शुक्रधातू अति प्रमाणात खर्च होणे यांसारख्या अनेक कारणांनी हाडांमध्ये वात वाढून ऑस्टिओपोरोसिसची संप्राप्ती सुरू होऊ शकते.
ऑस्टिओपोरोसिसमध्ये हाडांची स्थिरता, घनता कमी होत असल्याने हाड मोडण्याची शक्‍यता वाढते. याशिवाय अस्थिक्षयाची म्हणून आयुर्वेदात सांगितलेली लक्षणेही दिसू लागतात.
लक्षणे -
केशलोमनखश्‍मश्रु द्विजप्रपतनं श्रमः।
ज्ञेयमस्थिक्षये लिङगं सन्धिशैथिल्यमेव च।।
...चरक सूत्रस्थान
- केस, रोम, मिशा वगैरे झडणे
- नखे न वाढणे वा तुटणे
- दात तुटणे
- सांध्यांमध्ये शैथिल्य उत्पन्न होणे
- थोड्याही श्रमाने थकवा येणे
याखेरीज ऑस्टिओपोरोसिसमध्ये सामान्यतः दिसणारी लक्षणे याप्रमाणे होत-
- हात-पाय दुखणे
- सांधे दुखणे
- तोंड कोरडे पडणे
- ताठ उभे राहता न येणे
- कंबर-पाठ दुखणे
- अशक्‍तता जाणवणे
प्रतिबंधात्मक उपाय -
आयुर्वेदिक जीवनशैलीमध्ये अनेक गोष्टी अशा आहेत, की त्यांचा रोजच्या जीवनात समावेश केला, तर ऑस्टिओपोरोसिसला प्रतिबंध करता येईल.
अभ्यंग- अंगाला नियमित तेल लावणे व ते आतपर्यंत जिरवणे हे सर्व धातूंसाठी पोषक सांगितले आहे. शास्त्रोक्‍त पद्धतीने तेल सिद्ध केलेले असेल, तर ते खरोखर आतपर्यंत जिरून अगदी हाडांपर्यंतही पोचू शकते व तेथे वातदोषाला संतुलित करून ऑस्टिओपोरोसिस होण्यास प्रतिबंध करू शकते. वाढलेला वात कमी करण्यासाठी म्हणजे ऑस्टिओपोरोसिसमुळे झिजणाऱ्या हाडांना पुन्हा बळकट करण्यासाठीही अभ्यंग करण्याचा उपयोग होताना दिसतो.
व्यायाम - प्रकृतिनुरूप योग्य व्यायाम करण्याने सर्व शरीरधातू स्थिर होतात, सशक्‍त बनतात, असे सांगितले जाते. म्हणूनच नियमित व्यायामाने वात संतुलित ठेवता आला, की त्यामुळे ऑस्टिओपोरोसिसला प्रतिबंध होऊ शकतो. व्यायामाच्या बाबतीत लक्षात घ्यायला हवे, की अतिव्यायाम, शरीरशक्‍तीचा विचार न करता केलेल्या व्यायामामुळे वात वाढून अपाय होऊ शकतो. तेव्हा शरीर दृढ होईल, असा व्यायाम करणेच चांगले.
झोप - योग्य वेळेला योग्य प्रमाणात झोपणे हे सुद्धा धातुपोषक असते; तसेच शरीरदृढता, शरीरशक्‍ती टिकविण्यासाठी महत्त्वाची असते. रात्र-रात्र जागरण करणे, आवश्‍यकतेपेक्षा कमी झोपणे यामुळे वात वाढून उलट ऑस्टिओपोरोसिसला हातभार लागू शकतो.
संतुलित आहार - आहारात सातही धातूंचे पोषण होईल अशी तत्त्वे असावीत, असे आयुर्वेद सांगतो; तसेच घेतलेला आहार पचून अंगी लागेल व सातही धातू सशक्‍त राहतील यासाठी मुळात पचनसंस्था व्यवस्थित असणे आवश्‍यक असते. हे दोन्ही हेतू साध्य होण्यासाठी संतुलित आहार खूप महत्त्वाचा ठरतो. ऑस्टिओपोरोसिस टाळण्याच्या दृष्टीने आहारात दूध, खारीक, तुपात तळलेल्या डिंकाची लाही, शतावरी कल्प वगैरे पदार्थ असणे अपेक्षित होय.
औषधे घेताना एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात घ्यावी लागेल, की औषधे शरीरात सात्म्य व्हायला पाहिजेत, म्हणजे पचन झाले पाहिजे. शिवाय रासायनिक औषधे उष्ण पडणार नाहीत व इतर कोठली रिऍक्‍शन येणार नाही याकडे लक्ष द्यावे लागेल. मौक्‍तिक, प्रवाळ या नैसर्गिक वस्तू उष्ण नसतात.
थोडक्‍यात, योग्य उपचार केले, आहारात योग्य ती काळजी घेतली, तर ऑस्टिओपोरोसिसची भीती बाळगायची गरज नाही.
ऑस्टिओपोरोसिसवर काही सामान्य उपाय सांगता येतील -
- अंगाला नियमितपणे तेल लावणे. हे तेल वातशामक औषधांनी सिद्ध केलेले आहे व आत हाडांपर्यंत जिरण्याच्या क्षमतेचे आहे याची खात्री असायला हवी.
- आहारात वातशमनाच्या दृष्टीने घरचे ताजे लोणी, साजूक तूप, मधुर चवीच्या पदार्थांचा समावेश करणे.
- सेवन केलेला आहार हाडांपर्यंत पोचू शकेल यासाठी पचन व्यवस्थित ठेवणे.
- आहारद्रव्यांपैकी दूध, खारीक, डिंकाचे लाडू वगैरेंचा, तर औषधद्रव्यांपैकी अश्‍वगंधा, प्रवाळभस्म, शंखभस्म, शतावरी, बला वगैरेंचे सेवन करणे.
- कपभर दुधात चमचाभर खारकेची पूड टाकून मंद आचेवर थोडेसे उकळून पिणे.
- प्रवाळपंचामृत, मुक्‍ता वटी, कॅल्सिसॅन, पित्तशांती वगैरे नैसर्गिक कॅल्शियमयुक्‍त योगांचे सेवन करणे.
- पुनर्जीवनाच्या दृष्टीने शास्त्रोक्‍त पद्धतीने विरेचन घेणे व नंतर अस्थिपोषक द्रव्यांनी; तसेच तिक्‍तरसयुक्‍त द्रव्यांनी सिद्ध तेल व दुधाची बस्ती घेणे.
- गंध तेल, च्यवनप्राश, "मॅरोसॅन', "सॅनरोझ'सारख्या रसायनांचे सेवन करणे.
ऑस्टिओपोरोसिसवर उपचार करताना ...
- वातदोष संतुलित करणे.
- हाडांना पोषक तत्त्वांचा पुरवठा करून अधिकाधिक झीज होण्यास प्रतिबंध करणे.
- एकंदर शरीराचे पुनर्जीवन करून झालेली झीज भरून काढणे.

- डॉ. श्री बालाजी तांबे

भुसभुशीत...

मनुष्याच्या शरीरातला अस्थिधातू नीट पोसला गेला नाही, तर हाडे कमकुवत वा भुसभुशीत होतात. अशी हाडे शरीराला एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंतच आधार देऊ शकतात. वास्तविक पाहता हाडे 100 वर्षे व्यवस्थित काम करतील अशीच असतात. तेव्हा आयुष्यात हाडांची काळजी घेतली गेली तर अशा तऱ्हेच्या रोगाचा त्रास होऊ नये.
ऑस्टिओ म्हणजे हाडे व पोरोसिस म्हणजे छिद्रे असलेले. भुसभुशीत हाडे, असे ऑस्टिओपोरोसिस या शब्दाचे भाषांतर करायला हरकत नाही.
कोकणात आमचे एक स्वयंभू गणपतीचे मंदिर आहे. हे मंदिर अतिशय जुने आहे. आमच्या पूर्वजांपैकी एकाला दृष्टान्त देऊन श्री गणेशांनी त्या ठिकाणी वास्तव्य केले. माहेरची तांबे असलेली झाशीची राणी या गणपतीच्या दर्शनाला गेली असता त्या वेळी तिने तिचा हत्ती कोठे बांधला होता, असे सांगणारी मंडळी गावात आहेत. दर वर्षी माघी चतुर्थीला या गणपतीचा उत्सव असतो. हा गजानन नवसाला पावतो, त्याच्याशी बोलता येते, त्याला आपली संकटे सांगून सोडवून घेता येतात, अशी अनेकांची श्रद्धा असल्याने चतुर्थीचा उत्सव जोरात होतो. काळाच्या ओघात तांबे मंडळी इकडे तिकडे पसरून गेली व आज तांब्यांची फक्‍त एक-दोन घरे तेथे आहेत. हे मंदिर जुने असले तरी अत्यंत सुंदर आहे. बाहेर सभामंडप असून, आतल्या छोट्या गर्भागारात श्री गजाननाची मूर्ती आहे. बाहेरच्या सभामंडपाला सहजपणे कवेत घेता येणार नाहीत, असे लाकडी खांब होते. हे खांब दिसायला व आकाराला फार सुंदर असले तरी ते सभामंडपातील मोठी जागा व्यापून उभे होते. खांबाच्या अंगावर जेव्हा भोके दिसायला लागली तेव्हा नीट पाहता लक्षात आले, की खांब आतून वाळवी वा किड्यांनी पोखरले गेले आहेत. खांबांची परीक्षा करणे खूप सोपे होते. बाहेरून टिचकीने वाजवले, की आतला पोकळपणा सहज कळून येत असे. मंदिर केव्हा पडेल, याची शाश्‍वती वाटेनाशी झाल्यामुळे मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. अर्थात मूळ मंदिराची कोकणी पद्धतीची बांधणी होती तशीच ठेवून संपूर्ण मंदिर स्टील वापरून पुन्हा बांधून काढले. जेणेकरून सभामंडपातील जागाही वाढली.
मंदिराचे खांब जसे पोकळ झाले, तसेच मनुष्याच्या शरीरातला अस्थिधातू नीट पोसला गेला नाही, तर हाडे कमकुवत वा भुसभुशीत होतात. अशी हाडे शरीराला एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंतच आधार देऊ शकतात. साधारण धक्का लागला तरी हाड मोडणे, सांधे मजबूत न राहिल्याने सांध्यांच्या ठिकाणी दुखणे, अशा तऱ्हेचे विकार सुरू होतात. एकूणच हाडांमधली ताकद कमी होणे वा त्यात छिद्रे पडणे वा ती भुसभुशीत होणे, या सर्व प्रकाराला "ऑस्टिओपोरोसिस' वा "अस्थिधातूचे दौर्बल्य' असे म्हणायला हरकत नाही.
याची कारणे अनेक असू शकतात. हाडांचे पोषण करणारे सर्वांत महत्त्वाचे अन्न आहे दूध व दुधाचे पदार्थ. जाड होण्याच्या भीतीने अनेकांनी दूधदुभते बंद केले व हा विकार वाढायला सुरवात झाली. इतर पदार्थांत कॅल्शियम भरपूर प्रमाणात आहे, एवढीच गोष्ट पाहणे पुरेसे नसून, त्यातील कॅल्शियम शरीरात सुलभपणे सात्म्य होईल व शरीरात अतिरिक्‍त उष्णता उत्पन्न होणार नाही, या गोष्टींकडेही लक्ष देणे आवश्‍यक असते. अशा पदार्थांची आहारात कमतरता झाल्यामुळे हा विकार वाढणे अधिकच सोपे झाले. शिवाय मनुष्याला एकूणच सूर्यप्रकाश कमी मिळू लागला, पर्यावरण प्रदूषित झाले, गगनचुंबी खोल्यांमध्ये दोन वा तीन खोल्यांमध्ये राहणाऱ्यांना घरात तर सूर्यप्रकाश मिळेनासा झालाच; पण या उंच घरांच्या सावल्या रस्त्यावर पडल्याने रस्त्यावरही सूर्यप्रकाश मिळेनासा झाला.
हे कारणही हाडे भुसभुशीत होण्यासाठी पुरेसे असते. सारखे वातानुकूलित हवेत राहिल्यामुळे श्‍वसनावर व पचनावर परिणाम होऊन सरतेशेवटी याची परिणती मेदधातूच्या पलीकडे असणारे अस्थी, मज्जा व वीर्यधातू कमकुवत होण्यात होते. शिवाय सतत उभे राहून काम करणे, शरीराच्या ताकदीपलीकडे अति काम करणे, पैशाच्या लोभापायी काळवेळ न पाहता काम करणे, अशा सर्व कारणांनीसुद्धा असा विकार होऊ शकतो. अति मानसिक ताण किंवा अग्नीचे असंतुलन, हॉर्मोनल असंतुलन या कारणांमुळेसुद्धा एकूण शरीराचे संतुलन बिघडून मज्जा, अस्थी, वीर्य यावर परिणाम दिसून येतात. स्त्रियांच्या बाबतीत पाळीतील दोषांमुळे अंगावरून लाल-पांढरे जाण्याचा विकार जडल्यास पुढे हाडे भुसभुशीत होऊ शकतात. तेव्हा ऑस्टिओपोरोसिस हा रोग व्हायला एक ना दोन- अनेक कारणे असतात.
एका बाजूने घर बांधत असताना कॉंक्रिटमध्ये टाकलेल्या सळया गंजून जाऊ नयेत, जास्ती टिकाव्यात यासाठी त्यांच्यावर वेष्टण केले जाते, तर दुसऱ्या बाजूने मनुष्याच्या अस्तित्वासाठी असलेले शरीर ज्या आर.सी.सी.रूपी हाडांवर उभे आहे, त्या हाडांकडे मात्र दुर्लक्ष केले जाते.
हाडे कमकुवत होत आहेत, हे वेळच्या वेळी लक्षात आले तर ठीक असते अन्यथा मोठे त्रास होऊ शकतात. सध्या हाडे मजबूत करण्यासाठी प्रयत्न करण्याऐवजी ती कमकुवत झाली आहेत का, हे शोधण्यावर अधिक लक्ष दिलेले दिसते. हाडांचा कठीणपणा (घनता - डेन्सिटी) शोधणारी यंत्रे निर्माण झाली आहेत. तपासणी झाल्यानंतर अनेक प्रकारच्या गोळ्या घ्यायला सांगितल्या जातात. या गोळ्या पोटात गेल्यावर स्वीकारल्या जातात किंवा नाही, त्या शरीराला सात्म्य होतात की नाही व त्यांचा शरीरावर दुसरा काही परिणाम होतो आहे का, याकडे दुर्लक्ष केले जाते. वास्तविक पाहता हाडे 100 वर्षे व्यवस्थित काम करतील अशीच असतात. तेव्हा आयुष्यात हाडांची काळजी घेतली गेली तर अशा तऱ्हेच्या रोगाचा त्रास होऊ नये. परंतु पूर्वी म्हटल्यानुसार आहारात दूध-दुभत्याचा अभाव असतो; डिंक, खारीक, शतावरी या पदार्थांची तर नावेच ऐकलेली नसतात.
आयुर्वेदाने सुचविलेली प्रवाळ, मौक्‍तिक, शौक्‍तिक वगैरेंपासून बनविलेली कॅल्शियमयुक्‍त औषधे शरीरात उष्णता न वाढवता हाडांना मजबुती आणतात. ही नैसर्गिक द्रव्ये थोडी महाग असल्यामुळे स्वस्तातला चुना खाण्यात काही अर्थ नाही. हाडे बळकट करण्यासाठी उपलब्ध असलेली स्वस्तातली औषधे एकूणच "भीक नको पण कुत्रा आवर' या वर्गातली असतात. स्वस्त-महाग पाहत असताना काळाचेही गणित सांभाळावे लागते, याकडे सोईस्कररीत्या दुर्लक्ष केलेले दिसते. स्वस्तातला कंपास घेतल्यास दर वर्षी मुलाला नवीन कंपास घेऊन द्यावा लागल्याची उदाहरणे दिसतात. याउलट वडील इंजिनिअरिंग महाविद्यालयात शिकताना त्यांनी वापरलेला कंपास त्यांच्या मुलाने तो इंजिनिअरिंग शिकत असताना वापरता येणार असला तर वडिलांना सुरवातीला महाग वाटणारा कंपास शेवटी स्वस्त ठरतो. अशी चांगली वस्तू घरात असल्याचे समाधान मिळते ते वेगळेच.
शरीरातील हाडे खूप महत्त्वाची असतात व या अस्थिधातूचे संरक्षण करणे, हाच ऑस्टिओपोरोसिसवरचा खरा इलाज आहे.

- डॉ. श्री बालाजी तांबे