औषधी संत्रं

कुमुदिनी कुलकर्णी

संत्रं हे मूळ दक्षिण चीनमधील फळ आहे. याची चव आंबट-गोड व रसाळ असते. याचा मोसम वर्षातून दोनदा असतो. याच्या रसामुळे प्रतिकारशक्ती निर्माण होते, म्हणून तो अशक्त, आजारी व लहान मुलांना देतात. संत्र्याचे खूप औषधी उपयोगही आहेत.

आरोग्यासाठी

• सर्व प्रकृतीच्या लोकांनी संत्र्याच्या रसात गरम पाणी टाकून प्यावं.
• संत्र्याच्या रसामुळे पोटातील कृमी, पोटशूळ कमी होऊन हाडं मजबूत होतात.
• श्‍वासनलिकेच्या सुजेवर संत्र्याचा रस गुणकारी आहे.
• गर्भवती स्त्रीला उलट्यांचा त्रास होत असेल तर आराम वाटण्यासाठी संत्र्याचा रस घ्यावा.
• गॅस निर्माण होऊन जठर आणि लहान आतड्यात बिघाड निर्माण झाल्यास संत्र्याचा रस घ्यावा. जठर व आतड्याचा मार्ग स्वच्छ होतो व पचनशक्ती सुधारते.
• संत्र्यामुळे जठराग्नी प्रज्वलित होतो. भूक लागते.
• 100 ग्रॅम संत्र्यापासून 60 कॅलरी ऊर्जा मिळते.
• संत्र्यामुळे शरीराची झीज लवकर भरून येते.

सौंदर्यासाठी

• संत्रासाल वाळवून त्याची पावडर शिकेकाईमध्ये वापरतात.
• मेंदीत वापरतात. तिला सुगंधी वास येतो.
• संत्र्याच्या ताज्या सालीपासून पार्लरमध्ये ऑरेंज लोशन नावाचं मसाज क्रीम बनवतात.
• संत्र्याची साल वाळवून केलेल्या 1 वाटी संत्रा पावडरमध्ये अर्धी वाटी मसूर डाळीचं पीठ व दोन चमचे ज्येष्ठमध पावडर टाकावी. हे मिश्रण एकत्र करून ठेवावं व अंघोळ करताना उटण्यासारखं लावावं. 10 मिनिटांनी ते धुऊन काढावं. लव कमी होते.
• संत्रा पावडर दुधाच्या सायीत खलून मसाज केल्यास चेहऱ्यावरील काळे डाग, मुरूम नाहीसे होऊन चेहरा गोरा व सतेज दिसू लागतो.

खाण्यासाठी

• संत्र्याचं सरबत 2 वाट्या संत्र्याचा गर, 2 चमचे खडीसाखर, एक चमचा चाट मसाला हे सर्व साहित्य मिक्‍सरमधून काढून, गाळून, बर्फ टाकून सर्व्ह करावं.
• संत्रा बर्फी :

500 ग्रॅम खवा, 400 ग्रॅम साखर, 10-12 वेलच्या, चारोळी, बदाम, पिस्ते. संत्र्यांची पाकवलेली एक साल (केकमध्ये वापरतात ती), ताज्या संत्र्याचा रस, केशरी रंग व वर्खचा कागद खवा हाताने सारखा करून घ्या. साखरेत साधारण वाटीभर पाणी घालून पक्का पाक करा. नंतर त्यात खवा घालून मंद अग्नीवर ढवळत रहा. जरा वेळाने खाली उतरून त्यात वेलची पूड, केशरी रंग, संत्र्याचा रस आणि संत्र्याची कुटलेली साल घालून खूप घोटावं. घट्ट होत आलं की तूप लावलेल्या थाळीत ओतावं. वरती बदाम, पिस्ते, चारोळी यांचे काप लावून सजवावे. गरम असताना वर्खचा कागद लावावा.

---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

अन्नयोग : फळे

भारत देश भौगोलिकदृष्ट्या विविधतेने संपन्न असल्याने फळांच्या उपलब्धतेच्या दृष्टीनेही संपन्न आहे. दक्षिण भारतापासून उत्तर भारतापर्यंत अनेक प्रकारची फळे तयार होतात.

* नासपती
उत्तर भारतात येणारे एक फळ असते ते म्हणजे नासपती. आयुर्वेदात यालाच अमृतफळ असे म्हटले आहे. यालाच इंग्रजीमधे पेअर असे म्हणतात.
अमृतस्य फलं धातुवर्धकं मधुरं गुरु ।
रुच्यं चाम्लं वातहरं त्रिदोषस्य च शामकम्‌ ।।
...निघण्टु रत्नाकर

* रस - मधुर, आंबट
* गुण - गुरु म्हणजे पचण्यास जड
* वीर्य - शीत
* दोष - त्रिदोषशामक विशेषतः वातशामक
नासपती फळ सप्तधातूंचे पोषण करते, चवीला अतिशय रुचकर असते व एकंदरीत सर्व दृष्टीने शामक, पथ्यकर असते. नासपती अतिशय रसरशीत असते, मनाला तृप्ती देणारे असते व ताकदही वाढवते.

* पेरू
पेरू सर्वांच्या परिचयाचा असतो पण आयुर्वेदाच्या अनेक ग्रंथात पेरूचा उल्लेख सापडत नाही. पेरूलाही निघण्टु रत्नाकरात अमृतफळ म्हणूनच संबोधलेले आहे. पेरूला संस्कृतमधे बहुबीज, हिंदीमधे अमरूद व इंग्रजीमधे ग्वावा असे म्हणतात.
ततो।मृतफलं स्वादु तुवरं चातिशीतलम्‌ ।गुरु तीक्ष्णं कफकरं वातलोन्मादनाशकम्‌ ।।......निघण्टु रत्नाकर

* रस - मधुर, तुरट
* गुण - गुरु म्हणजे पचण्यास जड, तीक्ष्ण
* वीर्य - अतिशय थंड
* दोष - कफदोषवर्धक, वातवर्धक
पेरू अतिशय थंड असल्याने व पडण्यास जड असल्याने कफकारक असतो. कफ होण्याची प्रवृत्ती असणाऱ्यांनी म्हणजे वारंवार सर्दी, खोकला होत असल्यास, मधुमेह असल्यास पेरू जपून खाणे चांगले.

* फालसा
ही फळेही उत्तर भारतात अधिक प्रमाणात होतात. आयुर्वेदात याचा औषध म्हणूनही अनेक ठिकाणी उल्लेख केलेला आढळतो. संस्कृतमधे परूषक, हिंदी-गुजराथीमध्ये फालसा असे म्हणतात.

स्वादु रुच्यं तर्पणं च शीतं मलविब्धकृत्‌ ।
हृद्यं धातुकरं चाम्लं वातपित्ततृषापहम्‌ ।।
रक्‍तरुग्‌-दाह-शोफांश्‍च पित्तजूर्तिक्षतक्षयान्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर
* रस - मधुर, आंबट
* वीर्य - शीत
* विपाक - मधुर
* दोष - वात-पित्तशामक

फालशाची फळे रुचकर असतात, शरीराची तृप्ती करतात, मलप्रवृत्ती बांधून होण्यास मदत करतात, हृदयास पोषक असतात, धातूंचे पोषण करतात. तहान शमवतात, रक्‍तदोष, दाह, सूज, पित्तामुळे येणारा ताप, क्षय वगैरे रोगांमध्ये अतिशय उपयोगी असतात. फालशाची पिकलेली फळे खडीसाखरेबरोबर खाण्याने दाह शांत होतो. फालशाच्या फळांचे सरबत करण्याचीही पद्धत आहे. उन्हाळ्यात फालशाचे सरबत घेण्याने उन्हामुळे होणारी तगमग शांत होते व पित्त वाढत नाही.


* तुती
महाबळेश्‍वरला होणाऱ्या तुती प्रसिद्ध होत. तुतीची झाडे इतरत्रही होतात, पण महाबळेश्‍वरच्या तुती अतिशय स्वादिष्ट असतात. मराठी हिंदीत तुती नावाने प्रसिद्ध, गुजरातमध्ये शेतूर नावाने ओळखल्या जातात.
गुरुणि पक्वतौतानि शीतानि मधुराणि च ।
ग्राहकाणि रक्‍तदोषवातपित्तहराणि च ।।...निघण्टु रत्नाकर

* रस - मधुर
* गुण - गुरु म्हणजे पचण्यास जड
* वीर्य - शीत
* दोष - वात-पित्तशामक
पिकलेली तुती रक्‍तदोषात हितकर असतात मात्र कच्ची तुती चवीला आंबट असतात व वीर्यानेही उष्ण असतात. त्यामुळे पिकलेल्या गोड तुती खाणेच चांगले असते.
* ऊस

वास्तविक पाहता ऊस हे फळ नाही, तर एक प्रकारच्या गवताचे खोड आहे. उसाचा रस प्रसिद्ध आहे व ऊस फळाप्रमाणे नुसता खाण्याचीही पद्धत आहे. संस्कृतमध्ये इक्षु, इंग्रजीत शुगर केन नावाने ओळखला जातो.
स्निग्धो गुरुर्मूत्रलश्‍च शीतो वृष्यो बलप्रदः ।
कफपुष्टितृप्तिकृमिकान्त्यानन्दकरः सरः ।।
रक्‍तरुग्‌वातपित्तानां नाशनो मुनिभिः स्मृतः ।
...निघण्टु रत्नाकर

* रस - मधुर
* गुण - स्निग्ध, गुरु म्हणजे पचण्यास जड
* वीर्य - शीत
* विपाक - मधुर
* दोष - वात-पित्तशामक, कफवर्धक

ऊस लघवी साफ होण्यास मदत करतो. शुक्रास हितकर असतो, ताकद वाढवतो. शरीराला पुष्टी देतो, शरीर-मनाला तृप्ती देतो. कांती सुधारतो, मलप्रवृत्तीस मदत करतो, रक्‍तदोष दूर करतो. लघवी साफ होण्यासाठी तसेच लघवी होताना जळजळ होत असल्यास ऊस खाणे चांगले असते. उसाचे फायदे मिळण्यासाठी ऊस दातांनी चावून खाणे अपेक्षित असते. उसाचा रस, विशेषतः चरकातून काढलेला रस जड होतो, शिवाय शुद्धतेच्या, स्वच्छतेच्या दृष्टीनेही योग्य नसतो. उसाचा शिळा रस तर कफ-वात वाढविणारा व शरीर जड करणारा असतो. त्यामुळे ऊस नुसता चावून खाणेच उत्तम असते. रस काढायचा झाला तर तो घरी स्वच्छतेची काळजी घेऊन काढणे चांगले होय. ऊस जेवणापूर्वी खाणे चांगले असते. जेवणामध्ये ऊस खाण्याने जडता येऊ शकते आणि जेवणानंतर ऊस खाण्याने वात वाढू शकतो.

- डॉ. श्री बालाजी तांबे
आत्मसंतुलनव्हिलेज, कार्ला 410 405 Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

अन्नयोग : फळे

फळे नाजूक असतात किंवा टणकही. त्यांचा आकार, चव यातही खूप विविधता आहे. पण ती आरोग्यदायी असतात. ती धातुवृद्धी करतात, रोगपरिहार करतात आणि ताकद वाढवतात.

फळांची विविधता पाहून आश्‍चर्यचकित व्हायला होते. अंजीर, सीताफळासारखी काही फळे इतकी नाजूक असतात की झाडावरून काढून बाजारात नेईपर्यंत आणि बाजारातून घरी आणेपर्यंत तशीच्या तशी राहतीलच असे नाही. नारळ, फणसासारखी फळे मात्र बाहेरून इतकी टणक, कडक असतात की आतल्या गराला धक्काही लागणार नाही. आकार, चव, गुणधर्म सगळ्याच बाबतीत फळांमध्ये खूप विविधता असते. अन्नयोग मालिकेत आपण फळांची माहिती घेत आहोत

फणस
तत्पक्वं शीतले दाहि स्निग्धं वै तृप्तिकारकम्‌ ।धातुवृद्धिकरं स्वादु मांसलं च कफप्रदम्‌ ।।
बल्यं पुष्टिकरं जन्तुकारकं दुर्जरं वृषम्‌ ।वातं क्षतक्षयं रक्‍तपित्तं चाशु व्यपोहति ।।...निघण्टु रत्नाकर
* रस - मधुर,
* गुण - स्निग्ध व दुर्जर म्हणजे पचण्यास अवघड
* वीर्य - शीतल
* दोष - वातशामक व कफवर्धक
* फणस रुचकर असतो. फणस खाण्याने तृप्ती होते, फणस मांसधातू, शुक्रधातू वाढविण्यास मदत करतो, ताकद वाढवितो, वजन वाढवतो, क्षतक्षय, रक्‍तपित्त वगैरे रोगात हितकर असतो. अति प्रमाणात फणस खाण्याने जंत होऊ शकतात तसेच छाती-पोटात दाह होऊ शकतो.
* कापा व बरका अशा फणसाच्या दोन जाती असतात. कापा फणस गरे खाण्यासाठी वापरतात तर बरका फणस फणसपोळी, मुरंबा वगैरे करण्यासाठी वापरतात. फणसाची भाजी सुद्धा केली जाते.
* भूक लागत असली पण अशक्‍तपणा जाणवत असल्यास, वजन वाढत नसल्यास पिकलेल्या फणसाचे दोन - तीन गरे काळ्या मिरीचे चूर्ण लावून खाण्याचा उपयोग होतो.
* फणस पचण्यास जड असल्याने एका वेळेस जास्ती प्रमाणात खाणे चांगले नसते. भूक लागत नसल्यास, आतड्यांसंबंधित कुठलाही विकार झाला असल्यास तसेच खोकला, दमा, मधुमेह वगैरे कफदोषाशी संबंधित विकार झाला असल्यास, अंगावर सूज येत असल्यास फणस न खाणे चांगले. फणस खाल्ल्यावर पाणी वा दूध पिण्याने किंवा दही, श्रीखंडाबरोबर फणस खाण्याने किंवा रात्रीच्या वेळी फणस खाण्याने त्रास होऊ शकतो.
* कच्चा फणस खाण्याने मलप्रवृत्ती कडक होऊ शकते व वातदोषही वाढू शकतो. तेव्हा फणस पिकला की मगच खाणे उत्तम असते, तसेच अति पिकून लिबलिबीत झालेला फणस खाणे टाळणेच उत्तम.
फणसाच्या गऱ्यांप्रमाणेच गऱ्यांमधील आठळ्या खाता येतात.
तस्य बीजं तु मधुरं वृष्यं विष्टम्भकं गुरु ।...निघण्टु रत्नाकर
* रस - मधुर
* गुण - पचायला जड
* दोष - शुक्रधातूवर्धक
* फणसाच्या बियांमुळे मलप्रवृत्ती कडक होऊ शकते. तेव्हा मलावरोधाची प्रवृत्ती असणाऱ्यांनी फार प्रमाणात आठळ्या खाऊ नयेत.
* आठळ्या ओल्या असताना त्यांची चिरून भाजी करतात तर सुकल्या की भाजून ना उकडून खातात. भाजलेल्या आठळ्यांची भाजी करून खाण्याची पद्धत आहे.

सीताफळ
सीताफलं तु मधुरं शीतं हृद्यं बलप्रदम्‌ ।
वातलं कफकृत्‌ स्वादु पुष्टिकत्‌ पित्तशमनम्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर
* रस - मधुर
* वीर्य - शीतल, कफकर, वातवर्धक व पित्तशामक
* सीताफळ हृदयासाठी हितकर असते, ताकद वाढवते, वजन वाढण्यास मदत करते.
* अंगाचा दाह होत असल्यास पिकलेले सीताफळ योग्य प्रमाणात खाण्याचा उपयोग होतो.
* अग्नी, प्रखर प्रकाश ऊन वगैरेंच्या सहवासामुळे पित्त वाढून घसा व तोंड कोरडे पडते, तहान शमत नाही अशा वेळी दुपारच्या वेळी सीताफळ खाण्याचा उपयोग होतो.
* फणसाप्रमाणेच सीताफळही कफाचा त्रास असणाऱ्यांसाठी अनुकूल नसते. विशेषतः वारंवार सर्दी , खोकला, दमा, मधुमेह असणाऱ्यांनी, अंगावर सूज येत असल्यास सीताफळ न खाणे चांगले.

रामफळ
पक्वं रामफलं स्वादु मधुरं कफवातलम्‌ ।
अम्लं रुचिकरं दाहक्षुत्पित्तश्रमनुत्परम्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर
* रस - मधुर, किंचित आंबट,
* विपाक - मधुर
* दोष - कफवर्धक, वातवर्धक, पित्तशामक
* रामफळ रुचकर, दाह, भूक, श्रम यांचा नाश करणारे असते. सीताफळाचा गर पांढरा शुभ्र असतो तर रामफळाचा गर किंचित तांबूस व कणयुक्‍त असतो. सीताफळाप्रमाणेच रामफळही कफविकार असणाऱ्यांनी न खाणे चांगले होय.

डॉ. श्री बालाजी तांबे
--

Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

अन्नयोग : फळे

फळे नुसती खाता येतात, फळांचा रस काढून घेता येतो किंवा रायते, कोशिंबीर बनवून आहारातही फळे समाविष्ट करता येतात. प्रसाद-पूजेसाठी फळे महत्त्वाची असतात. अशाच काही फळांची आपण माहिती घेणार आहोत.
- डॉ. श्री बालाजी तांबे

नारळ
जा असली की नारळ लागतोच. नारळाचे गुणधर्म पाहिले, की देवालाही नारळ प्रिय असेल याची खात्री पटते.
नारिकेलं गुरु स्निग्धं शीतं वृष्यं च दुर्जरम्‌ ।
बस्तिशुद्धिकरं बल्यं बृंहणं कफकारकम्‌ ।।
स्वादु विष्टम्भकृत्‌ प्रोक्तं शोषतृषापित्तनाशनम्‌ ।
वातपित्तं रक्‍तदोषं दाहं चैव विनाशयेत्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर
* नारळ चवीने मधुर, वीर्याने शीतल, गुणाने स्निग्ध, शुक्रधातू वाढविणारा असतो; पण पचायला जड असतो. नारळामुळे वात-पित्तदोष कमी होतात, तर कफदोष वाढतो, ताकद वाढते. नारळ लघवी साफ होण्यास मदत करतो. शोष, तहान, रक्‍तदोष, दाह वगैरेंमध्ये हितकर असतो.
* खोबरे- विशेषतः ताजे खोबरे स्वयंपाकात वापरले असता पदार्थ रुचकर बनतो. तसेच त्यातील तीक्ष्णता कमी होण्यास मदत होते. विड्यात वगैरे खोबरे घालण्याची पद्धत याचमुळे असते.
* ताजा ओला नारळ किसून काढलेले दूध अतिशय पौष्टिक असते. कोरडा खोकला असल्यास नारळाचे दूध घेण्याचा फायदा होतो. नारळाचे दूध नियमित घेण्याने ताकद वाढते; ऍसिडिटीमुळे पोटात जळजळ होणे, डोके दुखणे वगैरे तक्रारी कमी होतात.
* नारळाचा सुकलेला गोटा ओल्या खोबऱ्यापेक्षा पचायला जड असतो, मलावष्टंभकर असतो, पण ताकद वाढवतो. वीर्यवृद्धीसाठीही उपयुक्‍त असतो.
* शहाळे विशेषत्वाने पित्तशामक असते. शरीरात उष्णता वाढल्याने लघवीला जळजळ वगैरे होत असल्यास शहाळ्याचे पाणी पिणे उत्तम असते. पित्तामुळे अर्धशिशीचा त्रास होत असल्यास खडीसाखर घालून शहाळ्याचे पाणी घेण्याचा फायदा होतो. गर्भारपणात शहाळ्याचे पाणी पिणे चांगले असते.
केळे
कदली शीता गुर्वी वृष्या स्निग्धा च माधुरी ।
पित्तं रक्‍तविकारं च योनिदोषं तथाश्‍मरीम्‌ ।
रक्‍तपित्तं नाशयति इत्येवमाचार्यभाषितम्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर
* केळे चवीला गोड, तर वीर्याने शीत असते. पूजेसाठी, पंगतीसाठी केळीचे खांब, केळीची पाने वापरण्याची पूर्वापार पद्धत आहे. भूक व्यवस्थित लागत असताना, छाती-पोटात जळजळ होत असल्यास, पित्तामुळे पोटात दुखत असल्यास तुपासह केळे खाणे चांगले असते.
* लहान मुलांमध्ये किंवा कफ होण्याची प्रवृत्ती असणाऱ्यांमध्ये केळ्यामुळे कफ होऊ नये म्हणून केळे मधासह घेता येते. केळ्याचे काप करून त्यावर थोडे मध व तूप टाकून खाणे अधिक श्रेयस्कर असते.
* सोनकेळे म्हणून केळ्याचा एक प्रकार असतो. ही आकाराने लहान असतात व सोन्यासारखी तेजस्वी दिसतात. साध्या केळ्यापेक्षा सोनकेळे गुणांनी अधिक श्रेष्ठ असते.
सुवर्णकदली शीता मधुरा चाग्निदीपनी ।
बल्या वृष्या च गुर्वी च तृड्‌दाहकफकफनाशिनी ।।...निघण्टु रत्नाकर
* सोनकेळे चवीला गोड, वीर्याने शीत असते. अग्नीदीपन करते. ताकद वाढवते. शुक्रधातूस वाढवते. पचायला जड असले तरी फारसा कफदोष वाढवत नाही. तहान, दाह वगैरे तक्रारींमध्ये हितकर असते.

आंबा
पक्वाम्रो मधुरः शुक्रवर्धकः पौष्टिकः स्मृतः ।
गुरुः कान्तितृप्तिकरः किंचिदम्लो रुचिप्रदः ।।
हृद्यो मांसबलानां च वर्धकः कफकारकः ।
तुवरश्‍च तृषावातश्रमाणां नाशकः स्मृतः ।।......निघण्टु रत्नाकर

* पिकलेला आंबा चवीला गोड पण किंचित आंबट व तुरट असतो. पचण्यास जड असतो. शुक्रधातू वाढवतो. पौष्टिक असतो. चवीला अतिशय रुचकर असतो. तृप्ती करणारा असतो. मांसधातूची ताकद वाढवतो. कफकर असतो. तृष्णा, वात व श्रमाचा नाश करतो.
* पिकलेला आंबा तासभर साध्या पाण्यात भिजत ठेवून नंतर रस काढून साजूक तूप, थोडीशी मिऱ्यांची पूड, सुंठपूड टाकून खाणे चांगले असते. यामुळे आंबा पचायला सोपा होतो व सहसा बाधत नाही. मधुमेही व्यक्‍तींखेरीज इतरांनी आंब्याच्या ऋतूत ताजा आंबा खाणे उत्तम होय. आंबा पचला असता त्यामुळे मांस व शुक्रधातूचे उत्तम पोषण होते.

- डॉ. श्री बालाजी तांबे

Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog