पाठदुखीमुळे मन अस्वस्थ होते, जीव त्रस्त होतो. एवढेच नव्हे, तर इंद्रियांना काम करण्यासाठी संवेदना व शक्ती पूर्ण न मिळाल्यामुळे जीवन यशस्वी करण्यास अडचण येऊ शकते. शरीरात घडणाऱ्या सर्व घटना, शरीराने केलेल्या सर्व हालचाली, इंद्रिये करतात ते सर्व काम मुख्यतः पाठीलाच करावे लागते. त्यामुळेच काही चांगले काम केले की शाबासकी मिळते ती पाठीलाच. काही चांगले काम केले की पाठ थोपटायची पद्धत असते; तसेच आत्मीयतेची, मित्रत्वाची थापही पाठीवरच असते. हात, पाय, तोंड वगैरे अवयव काम करतात; पण केलेल्या कामाची शाबासकी मात्र मिळते पाठीला. असे का असावे? याचे साधे, सोपे कारण असे आहे, की शरीरात घडणाऱ्या सर्व घटना, शरीराने केलेल्या सर्व हालचाली, इंद्रिये करतात ते सर्व काम मुख्यतः पाठीलाच करावे लागते. पाठीवरच्या थापेमुळे पाठीतील ताणाला व दुखण्याला बरे वाटते. पाठ म्हणजे मुख्यतः मेरुदंड. शरीरात अनेक अंतरेंद्रिये व बहिरेंद्रिये काम करत असतात; परंतु पाठीच्या आता असलेल्या मज्जारज्जूचे संरक्षण करण्यासाठी जेवढी काळजी घेतलेली दिसते, त्याभोवती जेवढे मजबूत कवच दिलेले दिसते, तेवढे संरक्षण शरीरातील कुठल्याही अवयवाला दिलेले दिसत नाही. मज्जारज्जूचे संरक्षण करणाऱ्या मेरुदंडाची रचना खूप गुंतागुंतीची असते. शरीर डाव्या बाजूला, उजव्या बाजूला, मागे, पुढे कुठेही वाकवावे लागते त्यामुळे मेरुदंडाची विशेष रचना केलेली दिसते. जिला 24 बाय 365 नव्हे तर 24 बाय 36500 दिवस (100 वर्षांच्या आयुष्यात 24 तास) काम करावे लागते ती आहे पाठ व मज्जारज्जू. शरीराच्या सर्व तऱ्हेच्या हालचाली, मग त्या स्वेच्छेने असोत, अजाणतेपणी केलेल्या असोत किंवा रिफ्लेक्‍स म्हणून झालेल्या असोत; त्या सर्व मज्जारज्जूंच्या मार्फत चालतात. आरोग्यशास्त्रात ज्याला इफरंट व एफरंट संवेदना (मेंदूकडून येणाऱ्या व मेंदूकडे जाणाऱ्या संवेदना) त्या सर्व मज्जारज्जूच्या मार्फत चालू असतात. मेरुदंडामध्ये रज्जू असते व त्यात विशिष्ट द्रवही असतो, जो मेंदूत असलेल्या द्रवाशी जोडलेला असतो. काही काम या द्रवात असलेल्या विशेष गुणामुळे होते व काही काम मज्जातंतूंमार्फत मज्जारज्जूतून होऊ शकते. उजव्या हाताचे पहिले बोट उंच करावे असा विचार बोटापर्यंत पोचवून ते हलवायला लागणारी शक्ती पुरविण्याचे काम, तसेच बोट किती उंच करायचे, किती वाकवायचे, हे सर्व कार्य मज्जारज्जूमार्फत चालते. तसेच कुठेतरी पायावर मुंगी चढली तर येणारी संवेदना मेंदूला कळविण्याचे कामही मज्जारज्जूमार्फतच चालते.
मज्जारज्जूवर ताण नको
मेरुदंड वर किंवा खाली पक्का बांधलेला नसतो. तर तो वर व खाली अशा दोन्ही बाजूंना लटकल्यासारखा असतो. मांस, मज्जा यांच्या साह्याने त्याला जागेवर ठेवलेले असते. ज्याच्या आत मज्जारज्जू असतो, तो मेरुदंड हाडांनी बनलेला असल्याने वजनदार असतो. मनुष्य काम करत असताना, उभे असताना, बसलेला असताना मेरुदंड खालच्या बाजूला सरकण्याची शक्‍यता असते. म्हणून वयानुसार मानेची लांबी कमी होऊन डोके खांद्याकडे टेकायला सुरुवात होते, मेरुदंड खाली उतरायला लागतो. उतरलेला मेरुदंड नुसतीच मनुष्याची उंची कमी करतो असे नव्हे, तर मेरुदंडातून निघणारी नस दबली गेल्यामुळे हातापायांना मुंग्या येणे, बधिरता येणे वगैरे त्रास होऊ शकतात. योगशास्त्रातील षट्‌चक्रे वैश्‍विक शक्ती व शरीरातील शक्ती, तसेच प्राणशक्‍ती, विचारांतील शक्ती, इच्छाशक्‍ती अशा शक्‍तीच्या अनेक स्पंदनांना एकमेकांशी पाहिजे तेव्हा संपर्क ठेवून किंवा संपर्क न ठेवता आपापल्या मार्गाने जाण्यासाठी केलेली व्यवस्था असते. हेसुद्धा सगळे मज्जारज्जूशीच जोडलेले असते.
एकूण काय, तर मज्जारज्जूवर एकूण खूप ताण असतो. मज्जारज्जूवर ताण आला तर पाठीचे स्नायू ताणले जातील, यात काही संशय नाही. त्यामुळे मानेचे, खांद्याचे, कंबरेचे स्नायू दुखतात, असा अनेकांचा अनुभव असतो. सतत चालणाऱ्या चलनवलनामुळे वातवृद्धी होते. सरळ न बसणे, काम करताना मेरुदंडाला त्याच्या मूळ आकारात न ठेवता काम करणे, गुडघ्यात न वाकता कंबरेत वाकून वजन उचलणे, खुर्चीवर वेडेवाकडे बसणे, खुर्चीच्या खाली पाय घालून उगाचच हलवत बसणे अशा तऱ्हेच्या चुकीच्या वागण्यामुळेही मज्जारज्जूवर ताण येऊन पाठदुखीची सुरवात होते.
सूर्यनमस्कार हा उत्तम उपाय
सूर्यनमस्कारासारखी आसने करणे, प्राणायामाने नाडीशुद्धी करणे, प्रकृतीला अनुकूल व सात्त्विक आहाराचे सेवन करून शरीराच्या सर्व स्नायूंमधील वात-पित्त कमी ठेवणे, योग्य वेळेस पोट साफ ठेवणे, पोटाचा घेर वाढू न देणे, कंबरेपासून मानेपर्यंत तेल लावून अभ्यंग करणे (कुंडलिनी तेल) वगैरे उपचारांद्व्रारा पाठीच्या दुखण्यावर इलाज करावा लागतो.
मेरुदंडाची वा मणक्‍याची झीज झाल्यासही मज्जारज्जूवर ताण येण्याची शक्‍यता असते, त्यामुळेही पाठदुखी होऊ शकते. अपचनामुळे झालेल्या पोटातील वायूमुळे पाठ दुखू शकते. गरोदरपणात पोटाचे वजन पुढच्या बाजूला वाढल्यामुळे मेरुदंडावर बाक आल्याने पाठ दुखू शकते. तेव्हा पाठदुखीचे कारण शोधून काढून इलाज करावा लागतो.
पाठदुखीमुळे मन अस्वस्थ होते, जीव त्रस्त होतो. एवढेच नव्हे, तर इंद्रियांना काम करण्यासाठी संवेदना व शक्ती पूर्ण न मिळाल्यामुळे जीवन यशस्वी करण्यास अडचण येऊ शकते. म्हणून महत्त्व आहे मेरुदंडाचे, पाठीचे तसेच पाठीच्या आरोग्याचे.
Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love
व्यायाम व पायी चालणे या दोन्ही गोष्टी जितक्‍या नियमितपणे कराव्यात, तितके वजन कमी होणे सोपे जाते. व्यायामाच्या बाबतीतला एक अनुभव असा, की प्रकृतीला अनुरूप असणारे, सहज करता येण्याजोगे, न थकवणारे व्यायाम करणेच हितावह असते. एकाएकी व्यायामशाळेत जायला सुरवात केली व घामाच्या धारा वाहेपर्यंत व्यायाम करून वजन कमी झाले तरी वजन नंतर पुन्हा वाढते. त्याऐवजी सूर्यनमस्कार, चालणे, पोहणे, योगासने करणे यामुळे ताकद कमी न होता वजन क्रमाक्रमाने कमी कमी होत जाते.
शिरीष-लामज्जक-हेम-लोध्रैस्त्वग्‌-दोष-संस्वेदहरः प्रघर्षः ।
कफदोष कमी करून साठलेल्या मेदाला वितळविण्यासाठी उद्वर्तन उपचार उत्तम होय. उद्वर्तन म्हणजे विशिष्ट द्रव्यांचे बारीक चूर्ण संपूर्ण अंगाला ठराविक पद्धतीने चोळणे. अभ्यंगासारखा हासुद्धा एक मसाजच असतो, फक्‍त यात तेलाऐवजी बारीक चूर्ण वापरले जाते. घरच्या घरी स्नानाच्या आधी उटणे अंगाला लावतात, त्याप्रमाणे उद्वर्तनाचे कोरडे चूर्ण चोळता येते. मात्र तज्ज्ञ परिचारकाकाडून व्यवस्थित उद्वर्तन करून घेण्याचा उपयोग अधिक चांगल्या प्रकारे होताना दिसतो.
प्रणमासन ः
सूर्यनमस्कारातील पहिली व शेवटची स्थिती म्हणजे "प्रणमासन' होय. या
स्थितीला समस्थिती असेही म्हटले जाते. यामुळे शरीर तसेच मन स्थिर होण्यास
मदत मिळते. स्वतःच्या क्षमतेचा पूर्ण उपयोग व्हावा, शरीरबांधा नीट राहावा,
यासाठीही ही स्थिती मदत करणारी असते. 
हस्तउत्तानासन ः
यानंतरची दुसरी तसेच शेवटून दुसरी म्हणजे अकरावी स्थिती म्हणजे
"ऊर्ध्वनमस्कार' किंवा "हस्तउत्तानासन'. यामध्ये पाठीचा कणा मागच्या बाजूला
वाकत असल्याने पोटाचे स्नायू ताणले जातात. यामुळे पोटावरची चरबी कमी
होण्यास मदत मिळते, पचन सुधारते, पाठीचे स्नायू मजबूत होतात. या
स्थितीमध्ये श्‍वास आत घेतला जात असल्याने खांद्याचे तसेच छातीचे स्नायू
ताणले जातात, यामुळे फुप्फुसांचे स्थितिस्थापकत्व सुधारण्यास मदत मिळते. 
पादहस्तासन ः
तिसरी व दहावी स्थिती म्हणजे "पादहस्तासन'. यात अगोदरच्या ऊर्ध्वनमस्कारात
डोक्‍याच्या वर असणारे हात श्‍वास सोडत सोडत पायाच्या दोन्ही बाजूंना
जमिनीवर ठेवून डोके गुडघ्यांना लावायचे असतात. यामुळे मेंदूपर्यंत
रक्‍ताभिसरण अधिक चांगल्या प्रकारे होते, प्राणशक्‍तीचा पुरवठा होतो,
स्मरणशक्‍ती व आकलनशक्‍ती सुधारण्यास मदत मिळते. हृदय तसेच फुप्फुसांची
कार्यक्षमता वाढते, सायटिका वगैरे पायांच्या नसांसंबंधी त्रास होण्यास
प्रतिबंध होतो, पायांची ताकद वाढते, पोट व कंबरेच्या ठिकाणची चरबी कमी
होण्यास मदत मिळते. पोट व ओटीपोटावर दाब आल्याने स्त्रियांमध्ये पाळी
नियमित येण्यास मदत मिळते. 
अश्‍वसंचलनासन ः
चवथी व नववी स्थिती म्हणजे अश्‍वसंचलनासन. यात एक पाय हातांच्या जवळ असतो,
दुसरा मात्र शक्‍य तितका मागे नेलेला असतो व मान किंचित वर उंचावलेली
असते. यामध्ये पायांचे स्नायू, नितंबातील स्नायू ताणले जातात त्यामुळे
लवचिकता वाढण्यास मदत मिळते. यामुळे पाठीच्या कण्याची ताकद वाढते,
शरीरबांधा नीट राहण्यास मदत मिळते. सायटिकामुळे वेदना होत असल्यास त्या कमी
होतात. मूत्रसंस्था तसेच प्रजननसंस्थेच्या आरोग्यासाठीही ही स्थिती हितावह
असते. 
अधोमुखश्‍वानासन ः
पाचवी व आठवी स्थिती म्हणजे "अधोमुखश्‍वानासन'. या क्रियेत श्‍वास सोडायचा
असतो. कुत्रा आळस देताना ज्याप्रमाणे पाठ उंच करतो, पुढचे पाय पसरून
संपूर्ण शरीराला ताण देतो, तशीच ही स्थिती दिसते. या आसनामुळे मस्तक, तसेच
पायांची शक्ती वाढते, खांदे मजबूत होतात. त्या ठिकाणची जखडण दूर होते.
पायामध्ये, पोटऱ्यांमध्ये गोळे येणे कमी होते. मेंदूला रक्‍ताचा पुरवठा
अधिक प्रमाणात झाल्यामुळे डोके शांत व्हायला, ताण कमी व्हायलाही मदत मिळते.
अष्टांग नमस्कार ः
सहावी स्थिती म्हणजे "अष्टांग नमस्कार'. दोन पाय, दोन गुडघे, छाती, हनुवटी
व दोन हात या आठ अंगांचा जमिनीला स्पर्श होतो म्हणून या स्थितीला अष्टांग
नमस्कार असे म्हणतात. अधोमुखश्‍वानासनानंतर श्‍वास सोडत सोडत कपाळ, नाकाचे
अग्र, हनुवटी, छाती, पोट यांचा क्रमाक्रमाने जमिनीला स्पर्श करत दोन्ही
हातांवर यायचे असते. याच्या अभ्यासाने हात व खांद्यांच्या स्नायूंना मजबुती
मिळते पोटाच्या स्नायूंची ताकद वाढते. 
भुजंगासन ः
यानंतरची सातवी स्थिती म्हणजे "भुजंगासन'. अष्टांगनमस्कारानंतर आपोआप
भुजंगासनाची स्थिती येते. यामध्ये दोन्ही हात सरळ असतात व संपूर्ण शरीराचे
वजन हात व पायाच्या चवड्यांवर तोललेले असते. या आसनामध्ये श्‍वास आत
घ्यायचा असतो व मान शक्‍य तितकी मागे न्यायची असते. हे आसन पाठीच्या
कण्यासाठी खूप लाभदायक असते. स्लिप डिस्क होऊ नये म्हणून याचा उपयोग होतो.
हे आसन करताना श्‍वास आत घ्यायचा असल्याने फुप्फुसांची क्षमता वाढण्यास मदत
मिळते. मलावष्टंभ, गॅसेस वगैरे तक्रारींमध्येही हे आसन गुणकारी असते.
भुजंगासनानंतर पुन्हा उलट्या क्रमाने अधोमुखश्‍वानासन, अश्‍वसंचलनासन,
पादहस्तासन, हस्तउत्तानासन करत शेवटी प्रणमासन ही स्थिती येते आणि
सूर्यनमस्काराचे एक आवर्तन पूर्ण होते. 
जीवनाचे
लक्ष्य तन-मन-आत्म्याने कुठल्याही अडचणीशिवाय साधता यावे, हीच मुक्ती व
हाच मोक्ष. त्यात पहिला अडसर येतो तो शारीरिक अनारोग्याचा. शरीराला
आरोग्यवान ठेवण्यासाठी आवश्‍यकता असते अन्नाची व आचरणाची; परंतु मन हे
शरीराच्या आरोग्याचा विचार न करता स्वतःला जे आवडेल किंवा स्वतःने जे
ठरविले असेल तोच आहारविहार निवडते. यातून उद्‌भवतो अनावस्थेचा प्रसंग.
ज्यात भोगावे लागतात शारीरिक हाल, तोंड द्यावे लागते रोगांना. एका बाजूने
मनाला येईल ते खाण्याचे स्वातंत्र्य व दुसऱ्या बाजूने रोगाने होणारे शोषण
हे पारतंत्र्य. अशा स्वातंत्र्याचा काय उपयोग? आरोग्यस्वातंत्र्याचा सूर्य
पाहायचा असेल तर आयुर्वेदातल्या स्वस्थ वृत्ताच्या नियमांकडे डोळेझाक करता
येणार नाही. 
सूर्य जसे बाह्यसृष्टीत परिवर्तनाचे, पचनाचे काम करतो, तसेच त्याचे
प्रतीकस्वरूप असणारे पित्त अन्नपचनासाठी शरीरातील धातुपरिवर्तनासाठी जबाबदार असते.
हेच पित्त शरीराची ऊब कायम ठेवण्यासाठी मदत करणारे असते. 
सूर्यनमस्कार मुळात उगवत्या सूर्याकडे तोंड करून करायचे असतात. यामुळे
कृमिनाशन आपोआपच घडते, शिवाय सूर्यनमस्कारात समाविष्ट केलेल्या आसनांचाही फायदा
मिळतो. सूर्यनमस्काराचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते करायला फारसा वेळ लागत नाही, पण
त्यातून अनेक आसनांचे फायदे मिळतात. नियमितपणे सूर्यनमस्कार घालायला लागले की
त्यातून श्‍वासाचेही नियंत्रण आपोआपच साधले जाते. 