रामनवमीला पंजिरी खाण्याने नुसतेच उन्हाळ्यापासून संरक्षण मिळते असे नव्हे, तर त्यात वीर्यवर्धक, पौष्टिक व बाहेरचा उष्मा सहन होऊन स्वस्थ झोप मिळेल अशा घटकांचीही व्यवस्था केलेली असते. पंजिरी केवळ रामनवमीलाच खावी असे नव्हे, तर रामजन्मापासून पुढे महिनाभर, अगदी ज्येष्ठ महिन्यापर्यंत खायला हरकत नाही. याने खूप फायदा होऊ शकेल. शरीराला ताकद मिळण्यासाठी, स्नायूंना बळकटी आणण्यासाठी लहान मुलांना चमचाभर भिजविलेली चण्याची डाळ देण्याची पद्धत लक्षात घेतली तर हनुमान जयंतीला गूळ-चणे खाण्यामागचा अर्थ लक्षात येईल.
भा रतीय संस्कृती ही संपूर्णपणे केवळ मनुष्यमात्राच्या कल्याणाचाच विचार करते. त्या निमित्ताने सण-वार, देव-धर्म, पूजा-अर्चा, यज्ञ-कर्म अशा अनेक गोष्टी परंपरेत आणून मनुष्यमात्राला समृद्धीबरोबर आरोग्य मिळेल याचाच विचार केलेला असतो. तसे पाहता खरे म्हणजे देवाला प्रेमाशिवाय काहीही नको असते. मनुष्याला पण हवे असते प्रेम. तेव्हा चंदनाची उटी, केशराची फुले, सुवर्णालंकार व मोदकमेवा हे सर्व देवाला आवश्‍यक नसते. प्रसाद देवाला दाखवला तरी शेवटी तो खाल्ला जातो दाखवणाऱ्याकडूनच. म्हणूनच सुदाम्याच्या मूठभर पोह्यांनी श्रीकृष्ण जेवढे प्रसन्न झाले तेवढे अन्नाचे 56 भोग लावूनही झाले नसतील. देवाला अर्पण केलेल्या प्रसादात वातावरणातील श्रद्धेमुळे देवाचा आशीर्वाद ओढला जातो व गूळ-दाण्यांचे रूपांतर प्रसादात होते. शिरा कितीही चांगला झालेला असला व तो कितीही खाल्ला तरी समाधान होत नाही, पण तोच शिरा प्रसाद म्हणून ग्रहण केला की होणारे समाधान अनोखे असते. पूजेत विज्ञान आहेच, ते कळले नसले तरी पूजा केल्यावर व प्रसाद खाल्ल्यानंतर माणसाला मिळणारी आत्मतृप्ती व समाधान लॉटरीचे मोठे बक्षीस लागले तरी होत नाही. हाच प्रसादाचा फायदा.
भारतीय सणांची योजना करताना त्या त्या वेळचे ऋतुमान, त्या ठिकाणचा काळ लक्षात घेऊन काय खावे काय न खावे, कुठले पक्वान्न असावे असे अलिखित नियम तयार झालेले दिसतात. गुढीपाडव्याच्या दिवशी कडुनिंबाची चटणी व नंतर तोंड गोड करणारे श्रीखंड, त्यानंतर येणाऱ्या रामनवमीला मिळणारी पंजिरी आणि हनुमान जयंतीला मिळणारे चणे-गूळ आरोग्याला लाभदायक असतात. श्रीखंड पचायला थोडे जड असते, शिवाय हा थोडा आंबवलेला पदार्थ आहे. असे श्रीखंड शरीरात सहज सात्म्य व्हावे व शरीराला पुष्टी मिळावी, वीर्य व आरोग्य मिळावे या दृष्टीने आयुर्वेदाने श्रीखंडाला लागणारे घटक व ते बनविण्याची कृती व्यवस्थित सांगून ठेवली आहे. यात जवळचा रस्ता शोधण्यासाठी व स्वस्तात साधन शोधण्यासाठी बदल केला आणि त्यामुळे श्रीखंड बाधले तर त्याची जबाबदारी गुढीपाडव्यावर नसते. ही जबाबदारी, अन्न नेहमी चांगल्या गुणवत्तेचे व सात्त्विक असावे हा सर्वसाधारण नियम डावलून पैसे वाचविण्यासाठी खाल्लेल्या अन्नावर वा तसा विचार करणाऱ्यावर असते. आयुर्वेदिक श्रीखंड करताना दही ज्या मातीच्या भांड्यात लावायचे ते कापराने धुपवलेले असते आणि श्रीखंड पचविण्यासाठी लागणारा अग्नी मधरूपाने समाविष्ट असतो, श्रीखंडाच्या अन्नशुद्धीसाठी त्यात तूप टाकलेले असते.
चैत्र-वैशाख हा वसंत ऋतू. या वेळी उन्हाळ्याची नुकतीच सुरवात झालेली असते. या दिवसाचे वर्णन "चैत्रमास, त्यात शुद्ध नवमी ही तिथी, गंधयुक्‍त तरीही वात उष्ण हे किती? दोन प्रहरी का गं शिरी सूर्य थांबला, राम जन्मला गं सखी राम जन्माला, ' या शब्दांत गीतरामायणात केलेले आहे. या दिवसात जिवाची काहिली झाली नाही, जिवाची तगमग वाढली नाही तरच नवल. म्हणून रामनवमीच्या प्रसादासाठी "पंजिरी'ची योजना केलेली असते. मूत्रविसर्जन व्यवस्थित व्हावे, मूत्राघात होऊ नये, जळजळ होऊ नये, शरीरात उष्णता वाढू नये, डोळ्यांची आग होऊ नये, अन्नपचन व्यवस्थित व्हावे आणि शरीरातील अग्नी संतुलित राहावा म्हणजेच शरीरातील हार्मोन्सची व्यवस्था नीट चालावी या दृष्टीने पंजिरीत ओवा, सुंठ, धणे यांचा समावेश केलेला असावा. मधुर रसाशिवाय प्रसाद नसतो, पक्वान्न नसते, त्यामुळे या प्रसादात साखर असतेच. ज्यांच्याजवळ सोय असेल त्यांना चारोळी, बदाम, पिस्ता, केशर हे पदार्थही यात टाकता येतात. अशा रीतीने बनविलेली चमचाभर पंजिरी खाऊन भांडेभर पाणी प्यायल्यावर राम अंतर्यामी दर्शन देऊन जातो. वसंत ऋतूत वितळणारा कफ त्रास देऊ शकतो तेव्हा कफदोष कमी करण्याचीही या प्रसादात व्यवस्था केलेली असते. सर्वसामान्यांच्या घरी पंजिरी फार कष्ट न घेता व फार पैसे खर्च न करताही बनवलेली असू शकते किंवा एखाद्या स्वयंभू मंदिरात वा हृदयस्थ रामाच्या दर्शनासाठी इच्छुक असणाऱ्यांसाठी विशेष पंजिरीची योजना केलेली असते. आयुर्वेद ही कुठलीही मागणी पूर्ण करणारी व आरोग्य देणारी कामधेनू आहे. साध्या पंजिरीमध्ये धणे, बडीशेप, थोडीशी सुंठ, जिरे वगैरे टाकलेले असते; तर विशेष पंजिरीमध्ये धणे, बडीशेप, डिंकाची लाही, मिरी, सुंठ, वेलची, जायफळ, जायपत्री वगैरेंची योजना केलेली असते. पंजिरी खाण्याने नुसतेच उन्हाळ्यापासून संरक्षण मिळते असे नव्हे तर त्यात वीर्यवर्धक, पौष्टिक व बाहेरचा उष्मा सहन होऊन स्वस्थ झोप मिळेल अशा घटकांचीही व्यवस्था केलेली असते. पंजिरी केवळ गुढीपाडव्याला वा रामनवमीलाच खावी असे नव्हे तर रामजन्मापासून पुढे महिनाभर, अगदी ज्येष्ठ महिन्यापर्यंत खायला हरकत नाही. याने खूप फायदा होऊ शकेल. शरीराला ताकद मिळण्यासाठी, स्नायूंना बळकटी आणण्यासाठी लहान मुलांना चमचाभर भिजविलेली चण्याची डाळ देण्याची पद्धत लक्षात घेतली तर हनुमान जयंतीला गूळ-चणे खाण्यामागचा अर्थ लक्षात येईल व हनुमान देवता ताकदीची व बलदंड का आहे हेही लक्षात येईल.
हे सगळे पहिले की एकूण आयुर्वेद अनेक प्रकारे मनुष्यमात्राची कशा प्रकारे काळजी घेतो हे लक्षात येईल आणि चरक, सुश्रुत या आचार्यांना मनोमन नमस्कार केल्याशिवाय राहता येणार नाही.
Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love
Showing posts with label संस्कृती. Show all posts
Showing posts with label संस्कृती. Show all posts
Friday, April 4, 2014
उन्हाळ्याचे औषध पंजिरी
- डॉ. श्री बालाजी तांबे
| |
रामनवमीची पंजिरी आणि हनुमानजयंतीचे गूळ-चणे यांची चव आपण सर्वांनी कधी ना कधी घेतलेली असेल. या दोन्ही दिवशी विशेष प्रसादाची योजना आपल्या संस्कृतीमध्ये केलेली आहे. यासाठी लागणारी घटकद्रव्ये तशी पाहता साधीच असतात, प्रत्येकाच्या घरात असतात. मात्र त्यांची प्रसादरूपाने योजना करण्याने अंततः आपलेच आरोग्य सुरक्षित राहत असते. संस्कृतीतील गोष्टींकडे जरा डोळसपणे पाहिले तर लक्षात येते की, नैवेद्य, प्रसाद, निरनिराळी फुले, पाने वापरून केली जाणारी पूजा, धूप, आरती अशा सर्व गोष्टी करण्यामागे आरोग्यरक्षण हा मुख्य उद्देश असतो.
आयुर्वेद, भारतीय संस्कृती आणि आरोग्यरक्षण या तिन्ही गोष्टींची सांगड अशी काही पक्की घातलेली आहे की तिचा पदोपदी अनुभव घेता येतो. चैत्राची सुरवात म्हणजेच वसंत ऋतूचे आगमन. वर्षाच्या पहिल्या दिवशी म्हणजे पाडव्याच्या दिवशी कडुनिंबाला गुढीमध्ये दिलेले अढळ स्थान, जेवणाच्या सुरुवातीला सेवन केली जाणारी कडुनिंबाची चटणी याचीच उदाहरणे होत. पाडव्याच्या पाठोपाठ येतात ते रामनवमी व हनुमान जयंती हे दोन उत्सव. याही दिवशी विशेष प्रसादाची योजना आपल्या संस्कृतीमध्ये केलेली आहे. यासाठी लागणारी घटकद्रव्ये तशी पाहता साधीच असतात, प्रत्येकाच्या घरात असतात मात्र त्यांची प्रसादरूपाने योजना करण्याने अंततः आपलेच आरोग्य सुरक्षित राहत असते.
रामनवमीची पंजिरी आणि हनुमान जयंतीचे गूळ-चणे यांची चव आपण सर्वांनी कधी ना कधी घेतलेली असेल. आजआपण त्याचे आरोग्यदायी गुणधर्म काय असतात, हे पाहणार आहोत. रामनवमीला केल्या जाणाऱ्या पंजिरीमध्ये मुख्य घटकद्रव्य असतात, धणे, बडीशेप, सुंठ, जिरे, डिंकाची लाही, थोड्या प्रमाणात ओवा, मिरी, खसखस, वेलची, जायफळ, जायपत्री, केशर आणि अर्थातच खडीसाखर. कोणत्याही स्वयंपाकघरात मिळू शकतील अशा या गोष्टी औषधी गुणधर्माने परिपूर्ण आहेत, हे आयुर्वेदातील पुढील माहितीवरून लक्षात येईल.
धणे - कोथिंबिरीची फळे म्हणजे धणे. धणे त्रिदोषशामक असतात. वसंत म्हणजे उन्हाळ्याची सुरुवात. वातावरणात वाढलेल्या उष्णतेमुळे शरीराचा दाह होऊ नये यासाठी धण्यासारखे उत्तम औषध नाही. उष्णता वाढली की शरीरात साठलेला कफदोष वितळण्यास सुरवात होते, परिणामतः सर्दी, शिंका, ताप, खोकला वगैरे कफाचे त्रास होऊ शकतात. कफदोषाचा हा प्रकोप शांत करण्याचे कामही धणे उत्तम प्रकारे करतात. तापामध्ये शरीराचा दाह होतो, कितीही पाणी प्यायले तरी तहान शमत नाही अशा वेळी धण्याचे पाणी किंवा धण्याचा काढा घेणे उत्तम असते. उष्णता वाढली की "उन्हाळी' लागण्याचा त्रासही अनेकांच्या अनुभवाचा असतो. धणे मूत्रल म्हणजे लघवीचे प्रमाण वाढवून मूत्राशय साफ होण्यास मदत करणारे असल्याने लघवी कमी होणे, दाहयुक्‍त होणे, अडखळत होणे वगैरे त्रासांवर धण्याचे पाणी साखरेसह घेणे उपयुक्‍त असते. धणे पचनक्रियेस मदत करणारे व आमदोषाला पचविणारे असल्याने पोट जड होणे, भूक न लागणे, वायू न सरणे वगैरे त्रासातही धणे उपयोगी ठरतात.
बडीशेप - सर्वसाधारणतः मुखशुद्धीसाठी प्रसिद्ध असणारी बडीशेप अनेक आयुर्वेदिक औषधांमध्ये वापरली जाते. मुख्यत्वे वातदोष व कफदोष कमी करणारी बडीशेप पचनसंस्थेसाठी हितावह असते. वसंतऋतूत कफ वितळला की, त्यामुळे अग्नी मंदावणे स्वाभाविक असते. या मंद अग्नीला पुन्हा प्रदीप्त करण्याचे काम बडीशेप करू शकते. पोटात वायू धरणे, त्यामुळे पोट दुखणे, जड वाटणे वगैरे सर्व तक्रारींवर बडीशेप भाजून घेऊन खाण्याचा उपयोग होतो. अगदी लहान बालकांनाही बडीशेप पाण्यात उकळून तयार केलेला काढा थोडा थोडा देण्याने वात सरायला मदत मिळते. लहान मुलांची कफ प्रवृत्ती असतेच, त्यामुळे अग्नी मंद झाला की, त्यातून वारंवार खोकला, ताप, जुलाब, भूक न लागणे वगैरे त्रासांना आमंत्रण मिळते. यावरही बडीशेपेचे पाणी किंवा काढा पिण्याचा उपयोग होतो. पोटात आव होऊन जुलाब होत असतील, पोटात मुरडा येऊन शौचाला जावे लागत असेल तर त्यावरही बडीशेप उपयोगी पडते.
सुंठ - "विश्‍वभेषज' म्हणजे विश्‍वातील सर्व रोगांवर औषध म्हणून उपयोगी पडणारी सुंठ चवीला तिखट असली तरी विपाकाने म्हणजे पचनानंतर मधुर होते. म्हणूनच मुख्यत्वे वात व कफदोष कमी करणारी सुंठ पित्त वाढवत नाही. सुंठीची विशेषतः अशी, की ती जिभेवर ठेवल्या ठेवल्याच तिचे काम करू लागते. सुंठीचे चूर्ण तोंडाचा बेचवपणा दूर करते, मुख व कंठामधील कफदोष दूर करून स्वर सुधारण्यासही मदत करते. सुंठ ही पचनसंस्थेसाठी वरदानच होय. वसंतातील कफप्रकोपामुळे मंदावलेला अग्नी पुन्हा कार्यक्षम करण्यासाठी, शरीरातील आमदोष पचविण्यासाठी, जुलाब, ताप, आमवात वगैरे विकार बरे करण्यासाठी सुंठ हे एक उत्कृष्ट औषध समजले जाते. तापामध्ये सुंठ व पित्तपापडा यांचा काढा थोडा थोडा घेण्याचा उपयोग होतो. आमवातामध्ये सुंठ-गूळ-तुपाची गोळी घेणे चांगले असते.
जिरे - जिरे स्वयंपाकघरात जेवढे वापरले जाते तेवढेच ते आयुर्वेदिक औषधांमध्येही महत्त्वाचे असते. अग्निदीपन, अन्नपचनासाठी जिरे हे एक उत्तम औषध आहे. अग्नीची कार्यक्षमता वाढवणे, मलप्रवृत्ती बांधून होण्यास मदत करणे, तोंडाचा बेचवपणा दूर करणे अशी किती तरी कामे जिरे करत असते. ताकाबरोबर घेतलेले जिरे पोटातील वायू सरून जाण्यास मदत करते, ग्रहणीरोगात हितकर असते. साखरेबरोबर घेतलेले जिरे पित्तामुळे होत असलेल्या उलट्या थांबविण्यास मदत करते. लोण्याबरोबर घेतलेले जिरे शुक्रासाठी पोषक असते. लघवी कमी, अडखळत किंवा दाह होऊन होत असल्यास धण्या-जिऱ्याचे पाणी पिण्याने लगेच बरे वाटते. याशिवाय डोळे, बुद्धी यांसाठीही जिरे उपयोगी असतात. बाळंतिणीसाठी जिरे फारच उपयुक्‍त असते. गर्भाशयशुद्धी, स्तन्यवृद्धी, स्तन्यशुद्धी अशी अनेक कार्ये जिरे करत असते. अशा प्रकारे वसंतातील मंदावलेले पचन पुन्हा सुरळीत होण्यासाठी जिऱ्याचे योगदान महत्त्वाचे होय.
ओवा - प्रकुपित कफाचे शमन करण्यासाठी ओव्यासारखे उत्तम औषध नाही. कफ वाढला की परिणामतः अग्नी मंदावतो, तोंडाची चव जाते अशा वेळी ओवा खाणे उत्तम होय. मिठाबरोबर भाजलेला ओवा जेवणानंतर खाण्याने वायू सरण्यास मदत मिळते, पोटदुखी कमी होते, जंत होण्याच्या प्रवृत्तीलाही आळा बसतो.
वेलची - ही त्रिदोषशामक असते. अतिशय सुगंधी व चविष्ट असणारी वेलची पदार्थाचा स्वाद तर वाढवतेच; पण तोंडालाही रुची आणते. वसंतातील उष्णतेमुळे वाढणारा कफदोष कमी करण्यासाठी व मंदावलेल्या पचनाला ताकद देण्यासाठी वेलची उत्तम होय. लघवीला जळजळ होणे, अडखळत होणे, वाढत्या उष्णतेमुळे डोके दुखणे अशा अनेक तक्रारींवर वेलची औषध म्हणून वापरली जाते.
केशर - अतिशय सुगंधी व रसायन गुणांनी युक्‍त केशर त्रिदोषशामक असते. केशर रक्‍तधातूला वाढवते, रक्‍तशुद्धीसुद्धा करते, त्यामुळे कांतिवर्धनासाठी उत्तम असते. वाढलेला कफदोष कमी करणे, रोगप्रतिकारशक्‍ती टिकवून ठेवणे, अग्नीची कार्यक्षमता वाढवणे यासाठी केशर उत्तम असते, अगदी कमी मात्रेतही केशर उत्तम गुणकारी ठरू शकते.
जायफळ, जायपत्री - कफशामक, कृमिनाशक असे जायफळ अतिशय सुगंधी असते. केशराप्रमाणे जायफळ व जायपत्री अगदी थोड्या प्रमाणात वापरायची असते. पचनसंस्थेत वाढलेला कफदोष शोषून घेण्याची क्षमता यात असते. त्यामुळे अग्नी प्रदीप्त होतो, पचन सुधारते, जंत कमी होतात, मुखदुर्गंधी नष्ट होते, खोकला, दमा वगैरे विकारातही आराम मिळतो.
डिंक - उत्तम प्रतीचा बाभळीचा डिंक हा नैसर्गिक कॅल्शिमयचा उत्तम स्रोत असतो, हाडांना ताकद मिळावी व एकंदर शक्‍ती टिकून राहावी यासाठी साजूक तुपात तळून घेतलेला डिंक (डिंकाची लाही) अतिशय पौष्टिक असतो.
खसखस - हीसुद्धा अतिशय पौष्टिक व रसायन गुणांनी युक्‍त असते, हाडांसाठी पोषक असते.
अशा प्रकारे पंजिरीतील प्रत्येक घटकद्रव्य या ऋतूत आपले आरोग्य टिकवून ठेवण्यास मदत करणारे आहे. रामनवमीच्या निमित्ताने पंजिरी करून ठेवली व उन्हाळा संपेपर्यंत रोज खाल्ली तर उन्हाळ्यासारखा अवघड ऋतू कधी सुरू झाला व कधी संपला, हे कळणारही नाही.
हनुमान जयंतीला चणे-गूळ एकत्र करून देण्याची पद्धत असते. हरभरे भाजून त्याचे चणे तयार केले जातात. यालाच फुटाणे असेही म्हणतात. चांगल्या प्रतीच्या हरभऱ्यापासून बनविलेले फुटाणे किंवा फुटाणे सोलून तयार केलेले डाळे हे रुचकर तर असतातच; पण पौष्टिकही असतात. अतिप्रमाणात घाम येणे, अनुत्साह वाटणे, कफदोष वाढल्यामुळे अंगाला जडपणा येणे, अकारण थकवा जाणवणे वगैरे तक्रारींवर चणे उपयोगी असतात. नियमित व्यायाम करणाऱ्यांसाठी चणे धातुपुष्टीस उत्तम होत. चण्याबरोबर गुळाची योजना केलेली असते कारण गुळातील उष्णता चणे पचवण्यास मदत करते. गुळाचा खडा तोंडात ठेवला रे ठेवला की त्यातून लगेच शरीराला शक्‍ती मिळते म्हणून उन्हातान्हातून आल्यावर गूळ-पाणी देण्याची पद्धत असते. गूळ हा रक्‍तवर्धकही असतो. अशा प्रकारे हनुमानजयंतीला दिला जाणारा चणे-गुळाचा प्रसादही आरोग्याच्या दृष्टीनेच योजलेला आहे.
थोडक्‍यात, नैवेद्य, प्रसाद, निरनिराळी फुले, पाने वापरून केली जाणारी पूजा, धूप, आरती अशा सर्व गोष्टी करण्यामागे आरोग्यरक्षण हा मुख्य उद्देश असतो. संस्कृती महत्त्वाची समजणाऱ्यांना, परंपरेचा सन्मान करणाऱ्यांना हा फायदा आपसूकच मिळत असतो.
आयुर्वेद, भारतीय संस्कृती आणि आरोग्यरक्षण या तिन्ही गोष्टींची सांगड अशी काही पक्की घातलेली आहे की तिचा पदोपदी अनुभव घेता येतो. चैत्राची सुरवात म्हणजेच वसंत ऋतूचे आगमन. वर्षाच्या पहिल्या दिवशी म्हणजे पाडव्याच्या दिवशी कडुनिंबाला गुढीमध्ये दिलेले अढळ स्थान, जेवणाच्या सुरुवातीला सेवन केली जाणारी कडुनिंबाची चटणी याचीच उदाहरणे होत. पाडव्याच्या पाठोपाठ येतात ते रामनवमी व हनुमान जयंती हे दोन उत्सव. याही दिवशी विशेष प्रसादाची योजना आपल्या संस्कृतीमध्ये केलेली आहे. यासाठी लागणारी घटकद्रव्ये तशी पाहता साधीच असतात, प्रत्येकाच्या घरात असतात मात्र त्यांची प्रसादरूपाने योजना करण्याने अंततः आपलेच आरोग्य सुरक्षित राहत असते.
रामनवमीची पंजिरी आणि हनुमान जयंतीचे गूळ-चणे यांची चव आपण सर्वांनी कधी ना कधी घेतलेली असेल. आजआपण त्याचे आरोग्यदायी गुणधर्म काय असतात, हे पाहणार आहोत. रामनवमीला केल्या जाणाऱ्या पंजिरीमध्ये मुख्य घटकद्रव्य असतात, धणे, बडीशेप, सुंठ, जिरे, डिंकाची लाही, थोड्या प्रमाणात ओवा, मिरी, खसखस, वेलची, जायफळ, जायपत्री, केशर आणि अर्थातच खडीसाखर. कोणत्याही स्वयंपाकघरात मिळू शकतील अशा या गोष्टी औषधी गुणधर्माने परिपूर्ण आहेत, हे आयुर्वेदातील पुढील माहितीवरून लक्षात येईल.
धणे - कोथिंबिरीची फळे म्हणजे धणे. धणे त्रिदोषशामक असतात. वसंत म्हणजे उन्हाळ्याची सुरुवात. वातावरणात वाढलेल्या उष्णतेमुळे शरीराचा दाह होऊ नये यासाठी धण्यासारखे उत्तम औषध नाही. उष्णता वाढली की शरीरात साठलेला कफदोष वितळण्यास सुरवात होते, परिणामतः सर्दी, शिंका, ताप, खोकला वगैरे कफाचे त्रास होऊ शकतात. कफदोषाचा हा प्रकोप शांत करण्याचे कामही धणे उत्तम प्रकारे करतात. तापामध्ये शरीराचा दाह होतो, कितीही पाणी प्यायले तरी तहान शमत नाही अशा वेळी धण्याचे पाणी किंवा धण्याचा काढा घेणे उत्तम असते. उष्णता वाढली की "उन्हाळी' लागण्याचा त्रासही अनेकांच्या अनुभवाचा असतो. धणे मूत्रल म्हणजे लघवीचे प्रमाण वाढवून मूत्राशय साफ होण्यास मदत करणारे असल्याने लघवी कमी होणे, दाहयुक्‍त होणे, अडखळत होणे वगैरे त्रासांवर धण्याचे पाणी साखरेसह घेणे उपयुक्‍त असते. धणे पचनक्रियेस मदत करणारे व आमदोषाला पचविणारे असल्याने पोट जड होणे, भूक न लागणे, वायू न सरणे वगैरे त्रासातही धणे उपयोगी ठरतात.
बडीशेप - सर्वसाधारणतः मुखशुद्धीसाठी प्रसिद्ध असणारी बडीशेप अनेक आयुर्वेदिक औषधांमध्ये वापरली जाते. मुख्यत्वे वातदोष व कफदोष कमी करणारी बडीशेप पचनसंस्थेसाठी हितावह असते. वसंतऋतूत कफ वितळला की, त्यामुळे अग्नी मंदावणे स्वाभाविक असते. या मंद अग्नीला पुन्हा प्रदीप्त करण्याचे काम बडीशेप करू शकते. पोटात वायू धरणे, त्यामुळे पोट दुखणे, जड वाटणे वगैरे सर्व तक्रारींवर बडीशेप भाजून घेऊन खाण्याचा उपयोग होतो. अगदी लहान बालकांनाही बडीशेप पाण्यात उकळून तयार केलेला काढा थोडा थोडा देण्याने वात सरायला मदत मिळते. लहान मुलांची कफ प्रवृत्ती असतेच, त्यामुळे अग्नी मंद झाला की, त्यातून वारंवार खोकला, ताप, जुलाब, भूक न लागणे वगैरे त्रासांना आमंत्रण मिळते. यावरही बडीशेपेचे पाणी किंवा काढा पिण्याचा उपयोग होतो. पोटात आव होऊन जुलाब होत असतील, पोटात मुरडा येऊन शौचाला जावे लागत असेल तर त्यावरही बडीशेप उपयोगी पडते.
सुंठ - "विश्‍वभेषज' म्हणजे विश्‍वातील सर्व रोगांवर औषध म्हणून उपयोगी पडणारी सुंठ चवीला तिखट असली तरी विपाकाने म्हणजे पचनानंतर मधुर होते. म्हणूनच मुख्यत्वे वात व कफदोष कमी करणारी सुंठ पित्त वाढवत नाही. सुंठीची विशेषतः अशी, की ती जिभेवर ठेवल्या ठेवल्याच तिचे काम करू लागते. सुंठीचे चूर्ण तोंडाचा बेचवपणा दूर करते, मुख व कंठामधील कफदोष दूर करून स्वर सुधारण्यासही मदत करते. सुंठ ही पचनसंस्थेसाठी वरदानच होय. वसंतातील कफप्रकोपामुळे मंदावलेला अग्नी पुन्हा कार्यक्षम करण्यासाठी, शरीरातील आमदोष पचविण्यासाठी, जुलाब, ताप, आमवात वगैरे विकार बरे करण्यासाठी सुंठ हे एक उत्कृष्ट औषध समजले जाते. तापामध्ये सुंठ व पित्तपापडा यांचा काढा थोडा थोडा घेण्याचा उपयोग होतो. आमवातामध्ये सुंठ-गूळ-तुपाची गोळी घेणे चांगले असते.
जिरे - जिरे स्वयंपाकघरात जेवढे वापरले जाते तेवढेच ते आयुर्वेदिक औषधांमध्येही महत्त्वाचे असते. अग्निदीपन, अन्नपचनासाठी जिरे हे एक उत्तम औषध आहे. अग्नीची कार्यक्षमता वाढवणे, मलप्रवृत्ती बांधून होण्यास मदत करणे, तोंडाचा बेचवपणा दूर करणे अशी किती तरी कामे जिरे करत असते. ताकाबरोबर घेतलेले जिरे पोटातील वायू सरून जाण्यास मदत करते, ग्रहणीरोगात हितकर असते. साखरेबरोबर घेतलेले जिरे पित्तामुळे होत असलेल्या उलट्या थांबविण्यास मदत करते. लोण्याबरोबर घेतलेले जिरे शुक्रासाठी पोषक असते. लघवी कमी, अडखळत किंवा दाह होऊन होत असल्यास धण्या-जिऱ्याचे पाणी पिण्याने लगेच बरे वाटते. याशिवाय डोळे, बुद्धी यांसाठीही जिरे उपयोगी असतात. बाळंतिणीसाठी जिरे फारच उपयुक्‍त असते. गर्भाशयशुद्धी, स्तन्यवृद्धी, स्तन्यशुद्धी अशी अनेक कार्ये जिरे करत असते. अशा प्रकारे वसंतातील मंदावलेले पचन पुन्हा सुरळीत होण्यासाठी जिऱ्याचे योगदान महत्त्वाचे होय.
ओवा - प्रकुपित कफाचे शमन करण्यासाठी ओव्यासारखे उत्तम औषध नाही. कफ वाढला की परिणामतः अग्नी मंदावतो, तोंडाची चव जाते अशा वेळी ओवा खाणे उत्तम होय. मिठाबरोबर भाजलेला ओवा जेवणानंतर खाण्याने वायू सरण्यास मदत मिळते, पोटदुखी कमी होते, जंत होण्याच्या प्रवृत्तीलाही आळा बसतो.
वेलची - ही त्रिदोषशामक असते. अतिशय सुगंधी व चविष्ट असणारी वेलची पदार्थाचा स्वाद तर वाढवतेच; पण तोंडालाही रुची आणते. वसंतातील उष्णतेमुळे वाढणारा कफदोष कमी करण्यासाठी व मंदावलेल्या पचनाला ताकद देण्यासाठी वेलची उत्तम होय. लघवीला जळजळ होणे, अडखळत होणे, वाढत्या उष्णतेमुळे डोके दुखणे अशा अनेक तक्रारींवर वेलची औषध म्हणून वापरली जाते.
केशर - अतिशय सुगंधी व रसायन गुणांनी युक्‍त केशर त्रिदोषशामक असते. केशर रक्‍तधातूला वाढवते, रक्‍तशुद्धीसुद्धा करते, त्यामुळे कांतिवर्धनासाठी उत्तम असते. वाढलेला कफदोष कमी करणे, रोगप्रतिकारशक्‍ती टिकवून ठेवणे, अग्नीची कार्यक्षमता वाढवणे यासाठी केशर उत्तम असते, अगदी कमी मात्रेतही केशर उत्तम गुणकारी ठरू शकते.
जायफळ, जायपत्री - कफशामक, कृमिनाशक असे जायफळ अतिशय सुगंधी असते. केशराप्रमाणे जायफळ व जायपत्री अगदी थोड्या प्रमाणात वापरायची असते. पचनसंस्थेत वाढलेला कफदोष शोषून घेण्याची क्षमता यात असते. त्यामुळे अग्नी प्रदीप्त होतो, पचन सुधारते, जंत कमी होतात, मुखदुर्गंधी नष्ट होते, खोकला, दमा वगैरे विकारातही आराम मिळतो.
डिंक - उत्तम प्रतीचा बाभळीचा डिंक हा नैसर्गिक कॅल्शिमयचा उत्तम स्रोत असतो, हाडांना ताकद मिळावी व एकंदर शक्‍ती टिकून राहावी यासाठी साजूक तुपात तळून घेतलेला डिंक (डिंकाची लाही) अतिशय पौष्टिक असतो.
खसखस - हीसुद्धा अतिशय पौष्टिक व रसायन गुणांनी युक्‍त असते, हाडांसाठी पोषक असते.
अशा प्रकारे पंजिरीतील प्रत्येक घटकद्रव्य या ऋतूत आपले आरोग्य टिकवून ठेवण्यास मदत करणारे आहे. रामनवमीच्या निमित्ताने पंजिरी करून ठेवली व उन्हाळा संपेपर्यंत रोज खाल्ली तर उन्हाळ्यासारखा अवघड ऋतू कधी सुरू झाला व कधी संपला, हे कळणारही नाही.
हनुमान जयंतीला चणे-गूळ एकत्र करून देण्याची पद्धत असते. हरभरे भाजून त्याचे चणे तयार केले जातात. यालाच फुटाणे असेही म्हणतात. चांगल्या प्रतीच्या हरभऱ्यापासून बनविलेले फुटाणे किंवा फुटाणे सोलून तयार केलेले डाळे हे रुचकर तर असतातच; पण पौष्टिकही असतात. अतिप्रमाणात घाम येणे, अनुत्साह वाटणे, कफदोष वाढल्यामुळे अंगाला जडपणा येणे, अकारण थकवा जाणवणे वगैरे तक्रारींवर चणे उपयोगी असतात. नियमित व्यायाम करणाऱ्यांसाठी चणे धातुपुष्टीस उत्तम होत. चण्याबरोबर गुळाची योजना केलेली असते कारण गुळातील उष्णता चणे पचवण्यास मदत करते. गुळाचा खडा तोंडात ठेवला रे ठेवला की त्यातून लगेच शरीराला शक्‍ती मिळते म्हणून उन्हातान्हातून आल्यावर गूळ-पाणी देण्याची पद्धत असते. गूळ हा रक्‍तवर्धकही असतो. अशा प्रकारे हनुमानजयंतीला दिला जाणारा चणे-गुळाचा प्रसादही आरोग्याच्या दृष्टीनेच योजलेला आहे.
थोडक्‍यात, नैवेद्य, प्रसाद, निरनिराळी फुले, पाने वापरून केली जाणारी पूजा, धूप, आरती अशा सर्व गोष्टी करण्यामागे आरोग्यरक्षण हा मुख्य उद्देश असतो. संस्कृती महत्त्वाची समजणाऱ्यांना, परंपरेचा सन्मान करणाऱ्यांना हा फायदा आपसूकच मिळत असतो.
Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love
Tuesday, July 20, 2010
व्रत आरोग्याचे !
डॉ. श्री बालाजी तांबे
चातुर्मासातील व्रतांच्या मागे असलेले विज्ञान किती अचूक आहे हे आपल्याला सहज कळते; पण याकडे स्थूलपणे पाहिले, तरी इतर कुठली स्वर्गीय मदत मिळो - न मिळो, पण आरोग्य चांगले राहण्यासाठी ह्या सर्व व्रतवैकल्यांचा उपयोग होतो हे लक्षात येईल.चातुर्मास म्हणजे चार महिने. वर्षाचे ऋतू सहा आहेत असे आपण मानतो. चैत्र-वैशाख वसंत ऋतू, ज्येष्ठ-आषाढ ग्रीष्म ऋतू, श्रावण-भाद्रपद वर्षा ऋतू, आश्‍विन-कार्तिक शरद ऋतू, मार्गशीर्ष -पौष हेमंत ऋतू, आणि माघ-फाल्गुन शिशिर ऋतू असे सर्वसाधारण ऋतुचक्र असते.
श्रावण-भाद्रपद वर्षा ऋतू असे म्हटले गेले असले, तरी अलीकडचे काही दिवस व पलीकडचे काही दिवस मिळून पावसाळा साधारण चार महिने असतो. हा चार महिन्यांचा कालखंड चातुर्मास म्हणून ओळखला जातो. बहुतेक ठिकाणी चार ऋतू महत्त्वाचे समजले जातात. तीन तीन महिन्यांचे चार ऋतू अशा तऱ्हेनेही वर्षाची विभागणी केलेली दिसते.
वातावरण जसे बदलते तसे सर्वच प्राणिमात्रांमध्ये, सृष्टीमध्ये फरक पडतो. त्या दृष्टीने जीवनाच्या गणिताचे मोजमाप करावे लागते. पावसाचे महिने आरोग्यासाठी तितकेसे चांगले नसतात. म्हणून पावसाळा आला रे आला की आषाढी एकादशीपासूनच काळजी घ्यायला सुरू करणे आवश्‍यक असते. ही काळजी घेण्याच्या दृष्टीने या दिवसापासून सुरू झालेला चातुर्मास दीपावलीपर्यंत चालतो. चातुर्मासाचा एकूणच पाप-पुण्याशी, संस्कृतीशी, देवाधर्माशी संबंध जोडणे मनुष्याला अधिक सोयीचे वाटते. कारण आचरणात आणण्यासाठी सोपे जाते म्हणून चातुर्मासाची व्रतवैकल्ये भारतीय संस्कृतीने बेतून दिलेली आहेत.
या सर्व व्रतवैकल्यातील महत्त्वाचा मुद्दा आहे खाण्या-पिण्यावरील निर्बंध. एकदा जेवणे, सूर्यास्तापूर्वी जेवणे, अमुक वस्तू अमुक दिवशी न खाणे, सोमवारी मुगाची खिचडी न करणे, विशिष्ट दिवशी विशिष्ट पक्वान्न करणे, कुठला तरी एक दिवस चूल न पेटवणे असे नियम केलेले दिसतात.
श्रावणातील ऋषिपंचमीचे व्रत म्हणजे सेंद्रिय शेतीला, तसेच शेतीसाठी केलेल्या कष्टांना महत्त्व देण्याचाच एक प्रकार आहे असे म्हणायला हरकत नाही. नागाची पूजा करून सर्पांना अभयदान देण्यासाठी नागपंचमी; वडाची पूजा करून मनुष्याला पुनरुत्पत्तीसाठी व स्वतःचे शरीर नीट टिकवून सौंदर्य वाढविण्यासाठी तसेच उन्हातान्हात सावलीसाठी वटवृक्ष एखाद्या वृद्ध आजोबांसारखा मदत करतो ही माहिती सांगण्यासाठी वटपौर्णिमा; पावसाळ्यात बाहेरचे फिरणे कमी झाल्याने घरातल्या घरात स्वतःविषयीचा अभ्यास, अंतर्मुखता कशी साधावी यांचे ज्ञान मिळवून सद्गुरुंच्या पायी समर्पित होण्यासाठी तसेच गुरुतत्त्वाचा, ज्ञानाचा, मेंदूचा, मोठेपणाचा आदर करून त्यांना आपल्या जीवनात समाविष्ट करून घेऊन आपणही त्या लक्ष्यापर्यंत पोचू हे ध्येय डोळ्यासमोर राहण्यासाठी असलेली गुरुपौर्णिमा; शिवभक्‍ती करून जीवनात सौंदर्य व शांती मिळविण्यासाठी केलेले श्रावणात श्रावणी सोमवार;, अंगाला तेल लावून स्नान व अन्नदान करण्यासाठी श्रावणातले शनिवार; वनस्पतींची ओळख, त्यांचे घरगुती उपचार माहीत करून घेण्यासाठी (पत्री तोडताना संबंधित वनस्पतीच्या रसाचे सूक्ष्म भावाने आरोग्यप्राप्ती करून घेता येते) साजरे केलेले मंगळागौरी, हरतालिका हे सण; लग्नापूर्वीच्या मैत्रिणींना पुन्हा एकदा एकत्र करून रात्री जागरणे व खेळ खेळून जुन्या आठवणींना उजाळा देऊन प्रेम वाढविण्यासाठी रात्रभर जागवलेल्या मंगळागौरी; लोकांच्या कलागुणांना वाव मिळण्यासाठी कार्यक्रम आयोजित करून साजरा केलेला गणेशचतुर्थीचा उत्सव; शक्‍ति उपासना, कुंडलिनी जागरण व स्त्री-पुरुषांना एकत्र कार्य करता यावे या हेतूने असलेली नवरात्रातील दुर्गोपासना अशी अनेक व्रतवैकल्ये चातुर्मासात येतात.
सूक्ष्मपणे विचार केला, तर या व्रतांच्या मागे असलेले विज्ञान किती अचूक आहे हे आपल्याला कळतेच; पण याकडे स्थूलपणे पाहिले तरी इतर कुठली स्वर्गीय मदत मिळो - न मिळो, पण आरोग्य चांगले राहण्यासाठी ह्या सर्व व्रतवैकल्यांचा उपयोग होतो हे सहज लक्षात येते.
पावसाळ्यात जाठराग्नी मंद झालेला असतो, सूर्याचे दर्शन रोज होईलच याची शाश्‍वती नसते अशा वेळी पोटाचे स्वास्थ्य सांभाळण्यासाठी श्रावणाचा एक महिना मांसाहार वा जडान्न न खाण्याचे व्रत पाळणारे भाग्यवान ठरतात. एरवीही मांसाहार वा जडान्न पचले नाही तर मोठमोठ्या रोगांना आमंत्रण मिळते, तर मग पावसाळ्यात व भर श्रावणात मांसाहार केला तर त्याचे परिणाम भोगावेच लागतील हे सांगण्यासाठी धन्वंतरीची आवश्‍यकता नाही. भारतीय संस्कृतीवर बाहेरून कितीही आघात झाले तरी आजही चातुर्मासातील व्रतवैकल्ये आदराने, प्रेमाने व श्रद्धेने सर्व लोक करत असतात. या व्रतवैकल्यांमुळे शरीर-मनावर होणारे फायदे ताबडतोब दिसून येतात. विद्यापीठाच्या पातळीवर हे सर्व कुणी सिद्ध केले असेल वा नसेल, पण वैयक्‍तिक पातळीवर ह्या व्रतवैकल्यांचा सर्वांनी अनुभव घेतलेला असतो व त्यातून मिळालेले फायदे पदरात पाडून घेतलेले असतात.
हे सर्व थोतांड आहे, ह्याने काय होणार असे आक्षेप बऱ्याच वेळा आधुनिकतेच्या नावाखाली घेतले जातात व हे सर्व सिद्ध झालेले आहे का, कोण ह्या देवता, देवदेवतांच्या पूजा का करायची अशा शंका काढल्या जातात. पण हेच लोक गणपती उत्सव व नवरात्र हे दोन उत्सव मात्र हिरिरीने भाग घेऊन करतात. असा आक्षेप घेणारे काही जण असले तरी सर्वसामान्यजन चातुर्मासातील व्रतवैकल्ये अवश्‍य करतात. त्यातील काही व्यक्‍तिगत कारणाने, अहंकारापायी वा एखाद्या वस्तूची उपलब्धता असल्या-नसल्यामुळे फाफटपसारा वाढू शकतो. असे होणे चांगले नाही.
तसे पाहिले तर केवळ चातुर्मासातील व्रतवैकल्येच वैज्ञानिक पायावरती, शरीर-मन व आत्म्याचे आरोग्य मिळावे व उत्कर्ष व्हावा या हेतूने तयार केलेली आहेत असे नव्हे, तर वर्षात येणारे सर्व सण व व्रतवैकल्ये कुठल्या ना कुठल्या फायद्यासाठी व विशिष्ट कारणानेच आयोजित केलेली दिसतात. अगदी दीपावलीच्या वेळी केली जाणारी फटाक्‍यांची आतषबाजी सुद्धा आवश्‍यक असते. तुझ्या फटाक्‍याचा आवाज मोठा का माझ्या फटाक्‍यांचा, अशा स्पर्धेपायी कानठळ्या बसविणारे उखळी बॉम्बसारखे फटाके फोडणे उचित नाही. अधिक वेळ चालण्यासाठी २०-२५ हजार फटाक्‍यांची माळ बनविणे वगैरे अतिरेक सोडून देऊन संतुलित पद्धतीने सण साजरे केले, तर त्यामागचे विज्ञान कळून येऊ शकते व त्याचे फायदे दिसतात.
भाद्रपदात येणाऱ्या गणपतीचे व्रत हे केवळ सामाजिक संमेलनापुरतेच मर्यादित नसते, तर त्यात योगशास्त्राप्रमाणे असलेल्या शरीररचनेतील शक्‍तिउत्थापनाचे काम करता येईल अशी योजना केलेली असते.
दीपावलीचे फराळाचे पदार्थ येणाऱ्या ऋतुमानात बदललेल्या पचनसंस्थेसाठी सुचविलेले असतात. एकूणच सर्व व्रतवैकल्यांची सांगड आरोग्याशी घातली गेली असल्यामुळे त्यांची यथासांग माहिती करून घेऊन त्यातल्या विज्ञानावर व स्वतःच्या लाभावर लक्ष ठेवून जर साजरी केली गेली तर देवाची कृपा, आरोग्यप्राप्ती व आनंदप्राप्ती होईल हे निश्‍चित !!
- डॉ. श्री बालाजी तांबे ---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog
चातुर्मासातील आरोग्यव्रते
डॉ. श्री बालाजी तांबे
चातुर्मास म्हणजे चार महिन्यांचा काळ. आषाढातील देवशयनी एकादशीपासून ते कार्तिकातील प्रबोधिनी एकादशीपर्यंत चातुर्मास समजला जातो. याच सुमाराला खरा पावसाळा सुरू झालेला असतो आणि त्याचा परिणाम म्हणून शरीरातील अग्नी मंदावलेला असतो. चेतनाशक्‍ती, वीर्यशक्‍ती इतर ऋतूंच्या मानाने कमी झालेली असते.
भारतीय संस्कृती व आयुर्वेद यांची सांगड प्रत्येक गोष्टीत दिसते. अभ्यंग, लंघन, एक वेळ भोजन, उद्वर्तन (उटणे) अशा अनेक आयुर्वेदोक्‍त उपचारांचा उल्लेख व्रतवैकल्यादी सांस्कृतिक कार्यक्रमात केलेला असतो. चंदन, तुळशी, दूर्वा, कोहळा, आघाडा आणि वेगवेगळी पत्री या सर्व औषधी वनस्पतींनाही व्रतामध्ये महत्त्वाचे स्थान असते. जणू शक्‍य तितके निसर्गाच्या सान्निध्यात येता यावे आणि निसर्ग तत्त्वांचे पालन व्हावे व आरोग्य चांगले राहावे म्हणूनच आपल्या संस्कृतीने सर्व व्रतांची योजना केलेली आहे.
संपूर्ण वर्षभर अनेक वेगवेगळ्या प्रकारची व्रते सांगितलेली आहेत. मात्र आज आपण चातुर्मासातील मुख्य व्रतांचा आरोग्याशी कसा संबंध आहे हे पाहणार आहोत. चातुर्मास म्हणजे चार महिन्यांचा काळ. आषाढातील देवशयनी एकादशीपासून ते कार्तिकातील प्रबोधिनी एकादशीपर्यंत चातुर्मास समजला जातो. शयनी एकादशीपासून भगवान विष्णू क्षीरसागरात शेषनागाच्या शय्येवर निद्रा घेतात म्हणून ही "शयनी' एकादशी असे समजले जाते. आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून विचार केला असता याच सुमाराला खरा पावसाळा सुरू झालेला असतो आणि त्याचा परिणाम म्हणून शरीरातील अग्नी मंदावलेला असतो. चेतनाशक्‍ती, वीर्यशक्‍ती इतर ऋतूंच्या मानाने कमी झालेली असते. प्रत्यक्षातही आपल्याला याचा अनुभव येत असतो. साक्षात चैतन्यच मंदावले की ताकद, उत्साह, वीर्यता कमी होतात आणि जीवन जगताना, रोजचे व्यवहार करताना याचे भान ठेवणे गरजेचे असते. जणू हे लक्षात आणून देण्याचे काम चातुर्मासातील व्रतवैकल्यांच्या आधाराने होत असते.
चातुर्मास्य व्रते
चातुर्मास्य व्रते म्हणजे आषाढ एकादशीपासून कार्तिक एकादशीपर्यंतच्या चार महिन्यात करावयाची व्रते. यात मुख्यत्वे पुढील व्रतांचा समावेश होतो.
१. एक वेळ भोजन - पावसाळ्यामध्ये अग्नी मंदावत असल्याने पचनसंस्थेवर ताण येऊ नये या दृष्टीने एक वेळ भोजन सुचविले आहे. आयुर्वेदातही वर्षा ऋतूत पचण्यास हलका व कमी प्रमाणात आहार घ्यायला सांगितले आहे. ज्या दिवशी खूप पावसामुळे सूर्यदर्शन होणार नाही त्या दिवशी शक्‍यतोवर जेवण करू नये असेही सांगितले आहे. यावरून चातुर्मासातील "एक वेळ भोजन' या व्रतामागे आरोग्यरक्षणाची कल्पना असल्याचेच स्पष्ट होते.
दुपारी एकदा जेवून रात्री लंघन करणे हे सर्वांना मानवणारे व्रत होय. या प्रकारच्या लंघनाचे फायदे असे असतात,
लङ्‌घनैः क्षपिते दोषे दीप्तेऽग्नौ लाघवे सति ।स्वास्थ्यं क्षुत्तृङ्‌ रुचिः पक्‍तिर्बलमोजश्‍च जायते ।।
...अष्टांगहृदय चिकित्सास्थान
लंघनामुळे ("एक वेळ भोजन' व्रतामुळे) शरीरातील वाढलेले दोष पचून जातात, जाठराग्नी प्रदीप्त होतो, शरीर हलके होते, आरोग्य व्यवस्थित राहते, भूक-तहान नीट प्रतीत होतात, अन्नात रुची वाटते आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे ताकद व ओज ह्यांची वृद्धी होते. 'एक वेळ भोजन' यात जड म्हणजे पचण्यास अवघड अन्न अर्थातच निषिद्ध असते. म्हणूनच एकंदर संपूर्ण चातुर्मासात मांसाहार केला जाते नाही. उलट प्रकृतीला अनुकूल असे साधे-हलके अन्न सेवन करणे अपेक्षित असते.
२. मौनधारण - अर्थात न बोलणे. सध्याच्या आधुनिक व धकाधकीच्या जीवनात संपूर्ण मौन पाळणे अशक्‍यप्राय असले तरी निदान कमीत कमी म्हणजे जेवढे अगदी आवश्‍यक आहे तेवढेच बोलणे, वायफळ गप्पा न मारणे, इतरांची निंदा-नालस्ती न करणे या प्रकारे तरी मौन सांभाळता येऊ शकते. आरोग्याच्या दृष्टीतून मौनधारणाचे प्रयोजन शक्‍ती-ऱ्हास होऊ न देणे असे असते. कारण बोलण्यामुळे खूप शक्‍ती खर्च होत असते. आयुर्वेदात एक सूत्र आहे,
व्यायामजागराध्वस्त्रीहास्यभाष्यादि साहसम्‌ ।
गजं सिंह इवार्षन्‌ भजन्नति विनश्‍यति ।।
व्यायाम, जागरण, प्रवास, मैथुन, हास्य व भाषण यांचे अति सेवन केल्यास हत्तीवर हल्ला करणाऱ्या सिंहाप्रमाणे मनुष्याचा नाश होतो.
अति बोलणे हे कायमच वर्ज्य होय. पण चातुर्मासात शक्‍ती मंदावलेली असल्यामुळे मौनव्रतच घ्यायला सांगितले आहे.
३. पिंपळ, तुळस यांची पूजा, सेवा, प्रदक्षिणा - आयुर्वेदात अनेक ठिकाणी पिंपळ व तुळस या वनस्पतींची पूजा, सेवा, प्रदक्षिणा करायला सांगितली आहे. औषध म्हणून वनस्पती उपटण्यापूर्वी त्यांची पूजा केली जाते. औषध बनविताना विशिष्ट मंत्र म्हणून वनस्पती आत टाकल्या जातात. चातुर्मासात व्रत म्हणून याच दोन वनस्पती निवडण्यामागे आरोग्याचा विचार महत्त्वाचा दिसतो. तुळस कफ-वातशामक असते, जंतुनाशक असते, अग्नीस उत्तेजित करते, सर्दी-खोकला-ताप-भूक न लागणे वगैरे पावसाळ्यात उद्भवू शकणाऱ्या विकारांवर रामबाण असते. तुळशीच्या नुसत्या अस्तित्वाने किंवा तुळशीच्या केवळ संपर्कात आल्याने आरोग्याचे रक्षण होऊ शकते, भूतबाधा वगैरे नष्ट होऊ शकते असे आयुर्वेदात सांगितले आहे. म्हणूनच चातुर्मासात तुळशीची पूजा-अर्चा, तुळशीला प्रदक्षिणा घालायला सांगितले आहे. पिंपळ हाही सर्वांच्या परिचयाचा असतो. पिंपळाची साल स्तंभन करणारी म्हणजेच जुलाब, उलट्या, आव पडणे वगैरे विकारात औषध म्हणून वापरली जाते. पावसाळ्यात नेमके हेच विकार होण्याची शक्‍यता सर्वाधिक असते म्हणून चातुर्मासात पिंपळाच्या झाडाची पूजा-सेवा करायला सांगितली असावी, जेणेकरून पिंपळाच्या संपर्कात राहिल्याने शक्‍यतो हे विकार होणारच नाहीत.
दीपपूजा
आषाढातील अमावस्येला दीपपूजा केली जाते. दीप हे प्रकाशाचे, तेजाचे, अग्नीचे रूप असते. शिवाय दीपदर्शन हे मंगलदायक समजले जाते. वर्षाऋतूमुळे मंदावलेल्या अग्नीला उत्तेजना मिळावी, कमी झालेली शरीरशक्‍ती पुन्हा ताजीतवानी व्हावी म्हणून दीपपूजा केली जाते.
श्रावणात मंगळागौरीच्या व भाद्रपदात हरितालिकेच्या निमित्ताने २१ पत्रींशी संबंध येतो. या सर्व पत्रींच्या संपर्काने आणि पूजेनंतर दुसऱ्या दिवशी प्रसाद म्हणून या पत्रींचा काढा करून पिण्याची प्रथा असल्याने आरोग्य नीट राहण्यास मदत मिळते. श्रावणातील पंचमी म्हणजे नागपंचमी. या दिवशी स्त्रिया हातावर मेंदी काढतात. या महिन्यामध्ये शरीरात पित्त साठण्याची सुरुवात झालेली असते. हाता-पायांच्या तळव्यांवर मेंदी लावणे हे पित्तशामक असते. श्रावण-भाद्रपदात अशा प्रकारे पित्त साठूच दिले नाही तर नंतर येणाऱ्या शरद ऋतूत पित्ताचा त्रास होत नाही. हरितालिकेच्या दिवशी स्त्रिया फक्‍त फलाहार करतात. फळे रसधातुपोषक असतात तसेच प्रकृतीनुरूप व योग्य प्रमाणात घेतल्यास विषद्रव्ये काढून टाकण्याचेही काम करतात. या दृष्टीने एक दिवस केवळ फलाहार उत्तम असतो.
आश्‍विनातील ललितापंचमीच्या दिवशी ललितादेवीची दूर्वा वाहून पूजा केली जाते. आश्‍विन-कार्तिक हे दोन महिने शरद ऋतूचे असतात. दूर्वा खुडणे, दूर्वांच्या संपर्कात राहणे पित्तशामक असते. शरदात वाढलेले पित्त कमी व्हावे म्हणून शीतल गुणाच्या दूर्वा वाहून ललितादेवीची पूजा केली जाते.
आश्‍विनाच्या शेवटी व कार्तिकाच्या सुरुवातीला दिवाळीचा सण येतो. दीपपूजन, फटाके, फराळाचे पदार्थ, उत्सव यांच्या साहाय्याने पावसाळ्यात आलेली मरगळ पूर्णपणे दूर होऊ शकते. या दिवसात अग्नी प्रदीप्त झाल्याने लाडू, अनारसे, चकली, वगैरे पदार्थांचा आस्वाद घेता येतो. दिवाळीनंतर कार्तिकातील द्वादशीला चातुर्मासातील व्रताची सांगता करता येते. अशा प्रकारे व्रतवैकल्यांचा आरोग्याशी खूप जवळचा संबंध आहे हे लक्षात येते.
सामाजिक आरोग्यासाठीही...
- आरोग्यरक्षणाबरोबर व्रतवैकल्यांच्या निमित्ताने लोक एकत्र येऊ शकतात, त्यातून सामाजिक आरोग्य सुधारते.
- दैनंदिन व्यवहारापेक्षा काही तरी वेगळे करण्याची संधी मिळाल्याने मनाला विरंगुळा मिळतो.
- एकंदरच उत्सवाचे वातावरण अनुभवता येते.
- सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे हलक्‍या फुलक्‍या तऱ्हेने मनावर निर्बंध घालण्याचा, शिस्त लागण्याचा सराव होऊ शकतो.
- डॉ. श्री बालाजी तांबे
---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog
चातुर्मास म्हणजे चार महिन्यांचा काळ. आषाढातील देवशयनी एकादशीपासून ते कार्तिकातील प्रबोधिनी एकादशीपर्यंत चातुर्मास समजला जातो. याच सुमाराला खरा पावसाळा सुरू झालेला असतो आणि त्याचा परिणाम म्हणून शरीरातील अग्नी मंदावलेला असतो. चेतनाशक्‍ती, वीर्यशक्‍ती इतर ऋतूंच्या मानाने कमी झालेली असते.
भारतीय संस्कृती व आयुर्वेद यांची सांगड प्रत्येक गोष्टीत दिसते. अभ्यंग, लंघन, एक वेळ भोजन, उद्वर्तन (उटणे) अशा अनेक आयुर्वेदोक्‍त उपचारांचा उल्लेख व्रतवैकल्यादी सांस्कृतिक कार्यक्रमात केलेला असतो. चंदन, तुळशी, दूर्वा, कोहळा, आघाडा आणि वेगवेगळी पत्री या सर्व औषधी वनस्पतींनाही व्रतामध्ये महत्त्वाचे स्थान असते. जणू शक्‍य तितके निसर्गाच्या सान्निध्यात येता यावे आणि निसर्ग तत्त्वांचे पालन व्हावे व आरोग्य चांगले राहावे म्हणूनच आपल्या संस्कृतीने सर्व व्रतांची योजना केलेली आहे.
संपूर्ण वर्षभर अनेक वेगवेगळ्या प्रकारची व्रते सांगितलेली आहेत. मात्र आज आपण चातुर्मासातील मुख्य व्रतांचा आरोग्याशी कसा संबंध आहे हे पाहणार आहोत. चातुर्मास म्हणजे चार महिन्यांचा काळ. आषाढातील देवशयनी एकादशीपासून ते कार्तिकातील प्रबोधिनी एकादशीपर्यंत चातुर्मास समजला जातो. शयनी एकादशीपासून भगवान विष्णू क्षीरसागरात शेषनागाच्या शय्येवर निद्रा घेतात म्हणून ही "शयनी' एकादशी असे समजले जाते. आयुर्वेदिक दृष्टिकोनातून विचार केला असता याच सुमाराला खरा पावसाळा सुरू झालेला असतो आणि त्याचा परिणाम म्हणून शरीरातील अग्नी मंदावलेला असतो. चेतनाशक्‍ती, वीर्यशक्‍ती इतर ऋतूंच्या मानाने कमी झालेली असते. प्रत्यक्षातही आपल्याला याचा अनुभव येत असतो. साक्षात चैतन्यच मंदावले की ताकद, उत्साह, वीर्यता कमी होतात आणि जीवन जगताना, रोजचे व्यवहार करताना याचे भान ठेवणे गरजेचे असते. जणू हे लक्षात आणून देण्याचे काम चातुर्मासातील व्रतवैकल्यांच्या आधाराने होत असते.
चातुर्मास्य व्रते
चातुर्मास्य व्रते म्हणजे आषाढ एकादशीपासून कार्तिक एकादशीपर्यंतच्या चार महिन्यात करावयाची व्रते. यात मुख्यत्वे पुढील व्रतांचा समावेश होतो.
१. एक वेळ भोजन - पावसाळ्यामध्ये अग्नी मंदावत असल्याने पचनसंस्थेवर ताण येऊ नये या दृष्टीने एक वेळ भोजन सुचविले आहे. आयुर्वेदातही वर्षा ऋतूत पचण्यास हलका व कमी प्रमाणात आहार घ्यायला सांगितले आहे. ज्या दिवशी खूप पावसामुळे सूर्यदर्शन होणार नाही त्या दिवशी शक्‍यतोवर जेवण करू नये असेही सांगितले आहे. यावरून चातुर्मासातील "एक वेळ भोजन' या व्रतामागे आरोग्यरक्षणाची कल्पना असल्याचेच स्पष्ट होते.
दुपारी एकदा जेवून रात्री लंघन करणे हे सर्वांना मानवणारे व्रत होय. या प्रकारच्या लंघनाचे फायदे असे असतात,
लङ्‌घनैः क्षपिते दोषे दीप्तेऽग्नौ लाघवे सति ।स्वास्थ्यं क्षुत्तृङ्‌ रुचिः पक्‍तिर्बलमोजश्‍च जायते ।।
...अष्टांगहृदय चिकित्सास्थान
लंघनामुळे ("एक वेळ भोजन' व्रतामुळे) शरीरातील वाढलेले दोष पचून जातात, जाठराग्नी प्रदीप्त होतो, शरीर हलके होते, आरोग्य व्यवस्थित राहते, भूक-तहान नीट प्रतीत होतात, अन्नात रुची वाटते आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे ताकद व ओज ह्यांची वृद्धी होते. 'एक वेळ भोजन' यात जड म्हणजे पचण्यास अवघड अन्न अर्थातच निषिद्ध असते. म्हणूनच एकंदर संपूर्ण चातुर्मासात मांसाहार केला जाते नाही. उलट प्रकृतीला अनुकूल असे साधे-हलके अन्न सेवन करणे अपेक्षित असते.
२. मौनधारण - अर्थात न बोलणे. सध्याच्या आधुनिक व धकाधकीच्या जीवनात संपूर्ण मौन पाळणे अशक्‍यप्राय असले तरी निदान कमीत कमी म्हणजे जेवढे अगदी आवश्‍यक आहे तेवढेच बोलणे, वायफळ गप्पा न मारणे, इतरांची निंदा-नालस्ती न करणे या प्रकारे तरी मौन सांभाळता येऊ शकते. आरोग्याच्या दृष्टीतून मौनधारणाचे प्रयोजन शक्‍ती-ऱ्हास होऊ न देणे असे असते. कारण बोलण्यामुळे खूप शक्‍ती खर्च होत असते. आयुर्वेदात एक सूत्र आहे,
व्यायामजागराध्वस्त्रीहास्यभाष्यादि साहसम्‌ ।
गजं सिंह इवार्षन्‌ भजन्नति विनश्‍यति ।।
व्यायाम, जागरण, प्रवास, मैथुन, हास्य व भाषण यांचे अति सेवन केल्यास हत्तीवर हल्ला करणाऱ्या सिंहाप्रमाणे मनुष्याचा नाश होतो.
अति बोलणे हे कायमच वर्ज्य होय. पण चातुर्मासात शक्‍ती मंदावलेली असल्यामुळे मौनव्रतच घ्यायला सांगितले आहे.
३. पिंपळ, तुळस यांची पूजा, सेवा, प्रदक्षिणा - आयुर्वेदात अनेक ठिकाणी पिंपळ व तुळस या वनस्पतींची पूजा, सेवा, प्रदक्षिणा करायला सांगितली आहे. औषध म्हणून वनस्पती उपटण्यापूर्वी त्यांची पूजा केली जाते. औषध बनविताना विशिष्ट मंत्र म्हणून वनस्पती आत टाकल्या जातात. चातुर्मासात व्रत म्हणून याच दोन वनस्पती निवडण्यामागे आरोग्याचा विचार महत्त्वाचा दिसतो. तुळस कफ-वातशामक असते, जंतुनाशक असते, अग्नीस उत्तेजित करते, सर्दी-खोकला-ताप-भूक न लागणे वगैरे पावसाळ्यात उद्भवू शकणाऱ्या विकारांवर रामबाण असते. तुळशीच्या नुसत्या अस्तित्वाने किंवा तुळशीच्या केवळ संपर्कात आल्याने आरोग्याचे रक्षण होऊ शकते, भूतबाधा वगैरे नष्ट होऊ शकते असे आयुर्वेदात सांगितले आहे. म्हणूनच चातुर्मासात तुळशीची पूजा-अर्चा, तुळशीला प्रदक्षिणा घालायला सांगितले आहे. पिंपळ हाही सर्वांच्या परिचयाचा असतो. पिंपळाची साल स्तंभन करणारी म्हणजेच जुलाब, उलट्या, आव पडणे वगैरे विकारात औषध म्हणून वापरली जाते. पावसाळ्यात नेमके हेच विकार होण्याची शक्‍यता सर्वाधिक असते म्हणून चातुर्मासात पिंपळाच्या झाडाची पूजा-सेवा करायला सांगितली असावी, जेणेकरून पिंपळाच्या संपर्कात राहिल्याने शक्‍यतो हे विकार होणारच नाहीत.
दीपपूजा
आषाढातील अमावस्येला दीपपूजा केली जाते. दीप हे प्रकाशाचे, तेजाचे, अग्नीचे रूप असते. शिवाय दीपदर्शन हे मंगलदायक समजले जाते. वर्षाऋतूमुळे मंदावलेल्या अग्नीला उत्तेजना मिळावी, कमी झालेली शरीरशक्‍ती पुन्हा ताजीतवानी व्हावी म्हणून दीपपूजा केली जाते.
श्रावणात मंगळागौरीच्या व भाद्रपदात हरितालिकेच्या निमित्ताने २१ पत्रींशी संबंध येतो. या सर्व पत्रींच्या संपर्काने आणि पूजेनंतर दुसऱ्या दिवशी प्रसाद म्हणून या पत्रींचा काढा करून पिण्याची प्रथा असल्याने आरोग्य नीट राहण्यास मदत मिळते. श्रावणातील पंचमी म्हणजे नागपंचमी. या दिवशी स्त्रिया हातावर मेंदी काढतात. या महिन्यामध्ये शरीरात पित्त साठण्याची सुरुवात झालेली असते. हाता-पायांच्या तळव्यांवर मेंदी लावणे हे पित्तशामक असते. श्रावण-भाद्रपदात अशा प्रकारे पित्त साठूच दिले नाही तर नंतर येणाऱ्या शरद ऋतूत पित्ताचा त्रास होत नाही. हरितालिकेच्या दिवशी स्त्रिया फक्‍त फलाहार करतात. फळे रसधातुपोषक असतात तसेच प्रकृतीनुरूप व योग्य प्रमाणात घेतल्यास विषद्रव्ये काढून टाकण्याचेही काम करतात. या दृष्टीने एक दिवस केवळ फलाहार उत्तम असतो.
आश्‍विनातील ललितापंचमीच्या दिवशी ललितादेवीची दूर्वा वाहून पूजा केली जाते. आश्‍विन-कार्तिक हे दोन महिने शरद ऋतूचे असतात. दूर्वा खुडणे, दूर्वांच्या संपर्कात राहणे पित्तशामक असते. शरदात वाढलेले पित्त कमी व्हावे म्हणून शीतल गुणाच्या दूर्वा वाहून ललितादेवीची पूजा केली जाते.
आश्‍विनाच्या शेवटी व कार्तिकाच्या सुरुवातीला दिवाळीचा सण येतो. दीपपूजन, फटाके, फराळाचे पदार्थ, उत्सव यांच्या साहाय्याने पावसाळ्यात आलेली मरगळ पूर्णपणे दूर होऊ शकते. या दिवसात अग्नी प्रदीप्त झाल्याने लाडू, अनारसे, चकली, वगैरे पदार्थांचा आस्वाद घेता येतो. दिवाळीनंतर कार्तिकातील द्वादशीला चातुर्मासातील व्रताची सांगता करता येते. अशा प्रकारे व्रतवैकल्यांचा आरोग्याशी खूप जवळचा संबंध आहे हे लक्षात येते.
सामाजिक आरोग्यासाठीही...
- आरोग्यरक्षणाबरोबर व्रतवैकल्यांच्या निमित्ताने लोक एकत्र येऊ शकतात, त्यातून सामाजिक आरोग्य सुधारते.
- दैनंदिन व्यवहारापेक्षा काही तरी वेगळे करण्याची संधी मिळाल्याने मनाला विरंगुळा मिळतो.
- एकंदरच उत्सवाचे वातावरण अनुभवता येते.
- सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे हलक्‍या फुलक्‍या तऱ्हेने मनावर निर्बंध घालण्याचा, शिस्त लागण्याचा सराव होऊ शकतो.
- डॉ. श्री बालाजी तांबे
---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog
Subscribe to:
Posts (Atom)