पाठदुखीमुळे मन अस्वस्थ होते, जीव त्रस्त होतो. एवढेच नव्हे, तर इंद्रियांना काम करण्यासाठी संवेदना व शक्‍ती पूर्ण न मिळाल्यामुळे जीवन यशस्वी करण्यास अडचण येऊ शकते. शरीरात घडणाऱ्या सर्व घटना, शरीराने केलेल्या सर्व हालचाली, इंद्रिये करतात ते सर्व काम मुख्यतः पाठीलाच करावे लागते. त्यामुळेच काही चांगले काम केले की शाबासकी मिळते ती पाठीलाच.

काही चांगले काम केले की पाठ थोपटायची पद्धत असते; तसेच आत्मीयतेची, मित्रत्वाची थापही पाठीवरच असते. हात, पाय, तोंड वगैरे अवयव काम करतात; पण केलेल्या कामाची शाबासकी मात्र मिळते पाठीला. असे का असावे? याचे साधे, सोपे कारण असे आहे, की शरीरात घडणाऱ्या सर्व घटना, शरीराने केलेल्या सर्व हालचाली, इंद्रिये करतात ते सर्व काम मुख्यतः पाठीलाच करावे लागते. पाठीवरच्या थापेमुळे पाठीतील ताणाला व दुखण्याला बरे वाटते. पाठ म्हणजे मुख्यतः मेरुदंड. शरीरात अनेक अंतरेंद्रिये व बहिरेंद्रिये काम करत असतात; परंतु पाठीच्या आता असलेल्या मज्जारज्जूचे संरक्षण करण्यासाठी जेवढी काळजी घेतलेली दिसते, त्याभोवती जेवढे मजबूत कवच दिलेले दिसते, तेवढे संरक्षण शरीरातील कुठल्याही अवयवाला दिलेले दिसत नाही. मज्जारज्जूचे संरक्षण करणाऱ्या मेरुदंडाची रचना खूप गुंतागुंतीची असते. शरीर डाव्या बाजूला, उजव्या बाजूला, मागे, पुढे कुठेही वाकवावे लागते त्यामुळे मेरुदंडाची विशेष रचना केलेली दिसते. जिला 24 बाय 365 नव्हे तर 24 बाय 36500 दिवस (100 वर्षांच्या आयुष्यात 24 तास) काम करावे लागते ती आहे पाठ व मज्जारज्जू. शरीराच्या सर्व तऱ्हेच्या हालचाली, मग त्या स्वेच्छेने असोत, अजाणतेपणी केलेल्या असोत किंवा रिफ्लेक्‍स म्हणून झालेल्या असोत; त्या सर्व मज्जारज्जूंच्या मार्फत चालतात. आरोग्यशास्त्रात ज्याला इफरंट व एफरंट संवेदना (मेंदूकडून येणाऱ्या व मेंदूकडे जाणाऱ्या संवेदना) त्या सर्व मज्जारज्जूच्या मार्फत चालू असतात. मेरुदंडामध्ये रज्जू असते व त्यात विशिष्ट द्रवही असतो, जो मेंदूत असलेल्या द्रवाशी जोडलेला असतो. काही काम या द्रवात असलेल्या विशेष गुणामुळे होते व काही काम मज्जातंतूंमार्फत मज्जारज्जूतून होऊ शकते. उजव्या हाताचे पहिले बोट उंच करावे असा विचार बोटापर्यंत पोचवून ते हलवायला लागणारी शक्‍ती पुरविण्याचे काम, तसेच बोट किती उंच करायचे, किती वाकवायचे, हे सर्व कार्य मज्जारज्जूमार्फत चालते. तसेच कुठेतरी पायावर मुंगी चढली तर येणारी संवेदना मेंदूला कळविण्याचे कामही मज्जारज्जूमार्फतच चालते.

मज्जारज्जूवर ताण नको
मेरुदंड वर किंवा खाली पक्का बांधलेला नसतो. तर तो वर व खाली अशा दोन्ही बाजूंना लटकल्यासारखा असतो. मांस, मज्जा यांच्या साह्याने त्याला जागेवर ठेवलेले असते. ज्याच्या आत मज्जारज्जू असतो, तो मेरुदंड हाडांनी बनलेला असल्याने वजनदार असतो. मनुष्य काम करत असताना, उभे असताना, बसलेला असताना मेरुदंड खालच्या बाजूला सरकण्याची शक्‍यता असते. म्हणून वयानुसार मानेची लांबी कमी होऊन डोके खांद्याकडे टेकायला सुरुवात होते, मेरुदंड खाली उतरायला लागतो. उतरलेला मेरुदंड नुसतीच मनुष्याची उंची कमी करतो असे नव्हे, तर मेरुदंडातून निघणारी नस दबली गेल्यामुळे हातापायांना मुंग्या येणे, बधिरता येणे वगैरे त्रास होऊ शकतात. योगशास्त्रातील षट्‌चक्रे वैश्‍विक शक्‍ती व शरीरातील शक्‍ती, तसेच प्राणशक्‍ती, विचारांतील शक्‍ती, इच्छाशक्‍ती अशा शक्‍तीच्या अनेक स्पंदनांना एकमेकांशी पाहिजे तेव्हा संपर्क ठेवून किंवा संपर्क न ठेवता आपापल्या मार्गाने जाण्यासाठी केलेली व्यवस्था असते. हेसुद्धा सगळे मज्जारज्जूशीच जोडलेले असते.

एकूण काय, तर मज्जारज्जूवर एकूण खूप ताण असतो. मज्जारज्जूवर ताण आला तर पाठीचे स्नायू ताणले जातील, यात काही संशय नाही. त्यामुळे मानेचे, खांद्याचे, कंबरेचे स्नायू दुखतात, असा अनेकांचा अनुभव असतो. सतत चालणाऱ्या चलनवलनामुळे वातवृद्धी होते. सरळ न बसणे, काम करताना मेरुदंडाला त्याच्या मूळ आकारात न ठेवता काम करणे, गुडघ्यात न वाकता कंबरेत वाकून वजन उचलणे, खुर्चीवर वेडेवाकडे बसणे, खुर्चीच्या खाली पाय घालून उगाचच हलवत बसणे अशा तऱ्हेच्या चुकीच्या वागण्यामुळेही मज्जारज्जूवर ताण येऊन पाठदुखीची सुरवात होते.

सूर्यनमस्कार हा उत्तम उपाय
सूर्यनमस्कारासारखी आसने करणे, प्राणायामाने नाडीशुद्धी करणे, प्रकृतीला अनुकूल व सात्त्विक आहाराचे सेवन करून शरीराच्या सर्व स्नायूंमधील वात-पित्त कमी ठेवणे, योग्य वेळेस पोट साफ ठेवणे, पोटाचा घेर वाढू न देणे, कंबरेपासून मानेपर्यंत तेल लावून अभ्यंग करणे (कुंडलिनी तेल) वगैरे उपचारांद्व्रारा पाठीच्या दुखण्यावर इलाज करावा लागतो.

मेरुदंडाची वा मणक्‍याची झीज झाल्यासही मज्जारज्जूवर ताण येण्याची शक्‍यता असते, त्यामुळेही पाठदुखी होऊ शकते. अपचनामुळे झालेल्या पोटातील वायूमुळे पाठ दुखू शकते. गरोदरपणात पोटाचे वजन पुढच्या बाजूला वाढल्यामुळे मेरुदंडावर बाक आल्याने पाठ दुखू शकते. तेव्हा पाठदुखीचे कारण शोधून काढून इलाज करावा लागतो.

पाठदुखीमुळे मन अस्वस्थ होते, जीव त्रस्त होतो. एवढेच नव्हे, तर इंद्रियांना काम करण्यासाठी संवेदना व शक्‍ती पूर्ण न मिळाल्यामुळे जीवन यशस्वी करण्यास अडचण येऊ शकते. म्हणून महत्त्व आहे मेरुदंडाचे, पाठीचे तसेच पाठीच्या आरोग्याचे.
Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love

पाठदुखी

पाठदुखी हे एक लक्षण आहे, शरीरातल्या बिघाडाचे सूचक चिन्ह आहे. हा बिघाड क्वचित गंभीर स्वरूपाचाही असू शकतो. अर्थातच पाठदुखीवर फक्‍त वेदना कमी करणे इतका मर्यादित स्वरूपाचा उपचार करणे अयोग्य ठरते, तर नेमके कारण काय आहे हे शोधून त्यानुसार नेमके उपचार करणे आवश्‍यक असते.

पाठदुखी व कंबरदुखीचा अनुभव प्रत्येकाने घेतलेला असतो, दुखण्याची तीव्रता कमी अधिक असली तरी पाठदुखी सर्वांना माहिती असते. तसे पाहिले तर पाठदुखी हे एक लक्षण आहे, शरीरातल्या बिघाडाचे सूचक चिन्ह आहे. हा बिघाड क्वचित गंभीर स्वरूपाचाही असू शकतो. अर्थातच पाठदुखीवर फक्‍त वेदना कमी करणे इतका मर्यादित स्वरूपाचा उपचार करणे अयोग्य ठरते, तर नेमके कारण काय आहे हे शोधून त्यानुसार नेमके उपचार करणे आवश्‍यक असते.

पाठीचा कणा हा संपूर्ण शरीराचा भरभक्कम आधार असतो. वाकणे, उठणे, बसणे, वळणे, चालणे अशा बहुतेक सर्वच क्रिया करताना आपण पाठीच्या कण्याचा वापर करत असतो. मानेमध्ये सात, छातीच्या मागच्या भागामध्ये बारा, कंबरेमध्ये पाच मणके असतात, माकडहाडाचे पाच मणके एकमेकांशी सांधलेल्या स्थितीत असतात व त्याच्याही खाली तीन ते पाच मणके जुळलेल्या स्थितीत असणारा कॉसिक्‍स म्हणून कण्याचा शेवटचा भाग असतो. अशा प्रकारे कवटीपासून ते बैठकीच्या भागापर्यंत हे सर्व मणके एकावर एक रचलेल्या स्थितीत असतात. दोन मणक्‍यांमध्ये जणू रबरापासून बनविल्यासारखी चकती असते, जिला "डिस्क (गादी)' असे म्हटले जाते. या मधल्या चकतीमुळेच कणा वाकू शकतो, वळू शकतो. या शिवाय या सर्व मणक्‍यांना व चकत्यांना धरून ठेवणारे अनेक संधिबंधने, स्नायू असतात. या कण्यामध्ये मज्जारज्जूचे स्थान असते. अतिशय महत्त्वाच्या व नाजूक मज्जारज्जूला पाठीचा कणा चहूबाजूंनी सुरक्षित ठेवण्याचे काम करत असतो.

पाठदुखीचे कारण
पाठदुखी असे म्हटले जाते तेव्हा हे दुखणे पाठीच्या कोणत्याही भागात उद्भवलेले असू शकते, तसेच पाठीच्या कण्यातील कुठल्याही संरचनेतील बिघाडाशी संबंधित असू शकते. उदा. पाठीच्या हाडांमधली ताकद कमी झाली तरी पाठ दुखू शकते. इतर हाडे ठिसूळ होतात त्याप्रमाणे मणके ठिसूळ होऊ लागले तरी पाठ दुखू शकते, कण्याला बांधून ठेवणाऱ्या संधिबंधनांना दुखापत झाली तरी पाठ दुखू शकते, कण्याला आधार देणारे स्नायू जखडू लागले तरी पाठदुखी सुरू होऊ शकते. दोन मणक्‍यांमधल्या चकतीची झीज झाली किंवा काही कारणाने ती स्वस्थानातून थोडी जरी निसटली आणि याचा दाब नसेवर आला तरी तीव्र स्वरूपाची पाठदुखी निर्माण होऊ शकते. याशिवाय स्त्रियांच्या बाबतीत गर्भाशयातील अशक्‍तता पाठदुखीला कारण ठरू शकते. अंगावरून पांढरे जाणे, पाळीच्या दिवसात अतिरक्‍तस्राव होणे हेसुद्धा पाठदुखीला आमंत्रण देऊ शकते. स्त्रीप्रजननसंस्थेत कुठेही सूज असली, जंतुसंसर्ग असला तरी त्यामुळे पाठदुखी, कंबरदुखी उद्भवू शकते. अर्थात अशा वेळी फक्‍त पाठीवर नाही तर आतील दोषावर नेमके उपचार करणे आवश्‍यक असते.

वाढत्या वयानुसारही पाठ-कंबरदुखी सुरू होऊ शकते. आघात, अपघात, ताठ न बसण्याची सवय, बैठ्या स्वरूपाचे कामकाज, व्यायामाचा अभाव, संगणकावर रोज 10-12 तास काम हीसुद्धा पाठदुखीची कारणे होत. फार मऊ गादीवर झोपणे, उंच उशी वापरणे, स्थौल्य, उंच टाचेच्या चपला वापरणे, जड वस्तू उचलणे, ओढणे हीसुद्धा पाठदुखीला आमंत्रण देणारी असतात.

बिघडलेला वातदोष
आयुर्वेदानुसार विचार केला तर पाठदुखी, कंबरदुखी ही वातदोषातील बिघाडाशी संबंधित तक्रार होय. पाठीतील लवचिकता कमी होणे, उठता-बसताना आधाराची गरज भासणे, पाठ जखडणे, पाठीत चमक भरणे वगैरे सर्व तक्रारी वातदोषाशी संबंधित असतात आणि म्हणूनच सहसा पाठदुखी बरोबरीने वाताची इतर लक्षणेही उदा. गुडघेदुखी, मलावष्टंभ, गॅसेस, त्वचा कोरडी पडणे, अशक्‍तपणा जाणवणे, पाय दुखणे, नेहमीच्या हालचाली करताना सहजपणा न राहणे, सांध्यांमधून कटकट आवाज येणे वगैरे त्रास जाणवू लागतात.

म्हणूनच पाठदुखी, कंबरदुखीवर उपचार करताना वाढलेल्या, बिघडलेल्या वातदोषाला संतुलित करणे, झीज झालेली असल्यास ती भरून काढणे आणि ज्या कारणामुळे पाठदुखी सुरू झाली असेल ते कारण दूर करणे अशा प्रकारे योजना करणे आवश्‍यक असते.

पाठ दुखायला लागली, की विश्रांती घ्यावीशी वाटते हा सर्वांचा अनुभव असतो आणि सहसा यामुळे बरेही वाटते. मात्र, फार तीव्र स्वरूपाची पाठदुखी असेल, अगदी साध्या हालचाली करणेही अवघड होत असेल तर मात्र वैद्यकीय सल्ला घेणे आवश्‍यक असते. विशेषतः वेदना पाठीतून सुरू होऊन पायांच्या टोकापर्यंत पोचत असतील, श्‍वासोच्छ्वास करताना त्रास होत असेल, छातीत दुखत असले तर तातडीने वैद्यकीय सल्ला घेणे इष्ट होय; परंतु अशी परिस्थिती येऊ नये यासाठी दक्ष राहणेच इष्ट.

प्रतिबंधात्मक उपाय
संपूर्ण शरीराचा आधार असणाऱ्या पाठीच्या कण्याची सुरवातीपासून काळजी घेतली तर पाठदुखी-कंबरदुखीला प्रतिबंध तर होतोच, पण एकंदर चेतासंस्थेचे आरोग्य व्यवस्थित राहायला मदत मिळते. वातदोष संतुलित राहावा, पाठीच्या कण्यातील हाडे व सांधे तसेच आतील मज्जारज्जू यांचे पोषण व्हावे यादृष्टीने पुढील उपचार करता येतात.

मान व पाठीला तेल लावणे. वाताला संतुलित ठेवण्यासाठी, सांध्यांची लवचिकता कायम ठेवण्यासाठी हा एक उत्तम उपाय होय. स्वतःहून किंवा दुसऱ्या कोणाकडून तरी खालून वर या दिशेने पाठीच्या कण्याला तेल उदा. संतुलन कुंडलिनी तेल लावता येते.

नस्य - रोज रात्री झोपण्यापूर्वी नाकात घरचे साजूक तूप किंवा नस्यसॅन घृत टाकणे. विशेषतः हे मानेच्या आरोग्यासाठी उपयुक्‍त असते. तसेच मेरुदंडाला ताकद देण्यासाठी साहायक असते.

रोजच्या रोज पोट साफ होण्याकडे लक्ष ठेवणे. वाताच्या असंतुलनामुळे पोट साफ होत नाही आणि पोट साफ झाले नाही तर त्यामुळे वात अजूनच बिघडतो. अर्थातच या दुष्ट चक्राचा पाठीच्या कण्यावरही दुष्परिणाम झाल्याशिवाय राहात नाही. त्यामुळे रोज पोट साफ होण्याकडे लक्ष ठेवणे चांगले. आवश्‍यकतेनुसार अविपत्तिकर चूर्ण, त्रिफळा, सॅनकूलसारखे चूर्ण घेता येते.

आहारात वातशामक, कफपोषक पदार्थांचा समावेश असणे - किमान चार-पाच चमचे घरचे साजूक तूप रोजच्या आहारात ठेवणे, रोज कपभर ताजे सकस दूध पिणे, दुधात खारकेची एक चमचा पूड टाकणे, बरोबरीने शतावरी कल्प, चैतन्य कल्प घेणे हिवाळ्यात डिंकाचे लाडू खाणे हितकारक ठरते.

मज्जापोषक, अस्थिपोषक पदार्थांचे सेवन करणे - खारीक, खसखस, डिंकाचे लाडू, बदाम, च्यवनप्राश, मॅरोसॅनसारखे रसायन रोज घेणे हे मणके, मेरुदंड अशा दोघांच्या आरोग्यासाठी चांगले असते.

मानसिक ताण कमी करण्यासाठी प्रयत्न करणे - पाठीचा कणा आणि मानसिक ताण यांचा खूप जवळचा संबंध असतो. ताणामुळे कण्याजवळील पेशी कडक झाल्या तर त्यामुळे पाठीच्या कण्याची लवचिकता कमी होते, पर्यायाने मानेचे व पाठीचे त्रास होण्याची शक्‍यता वाढते. मानसिक ताण आला तरी तो कमी करण्यासाठी स्वतःसाठी थोडा वेळ काढणे, संगीत ऐकणे, ॐकार गुंजन यांसारखे उपाय करता येतात.

पाठीच्या कण्याचे आरोग्य टिकवायचे असेल तर त्यासाठी अजून एक उत्तम उपाय म्हणजे नियमित व्यायाम. यामध्ये सर्वप्रथम येते ते चालणे. रोज 30 मिनिटे नियमित चालल्यास पाठीच्या मणक्‍यांची, मणक्‍यांमधील गादीसारख्या डिस्कची लवचिकता नीट राहते, त्यामुळे मान-पाठीचे त्रास कमी होण्यास प्रतिबंध होतो.

याखेरीज ताडासन, अर्धशलभासन, स्कंध चक्र, मार्जारासन, संतुलन क्रियायोगातील स्थैर्य, समर्पण, विस्तारण ही आसनेही मानेच्या-पाठीच्या आरोग्यासाठी उत्तम असतात.

मानेचे सोपे व्यायाम, उदा. ताठ बसून मान हलकेच मागे नेणे, पुढे आणणे, डावी-उजवीकडे फिरविणे, खांद्यांच्या बाजूला शक्‍य तेवढी वाकवणे, पुन्हा सरळ करणे या प्रकारचे व्यायाम करता येतात. बैठे काम असणाऱ्यांनी, विशेषतः संगणकावर काम करावे लागणाऱ्यांना तर हे व्यायाम खुर्चीत बसल्या बसल्यासुद्धा करता येतात.

प्राणायाम, दीर्घश्‍वसन किंवा या दोघांचा एकत्रित परिणाम देणारे ॐकार गुंजनसुद्धा पाठीच्या कण्यासाठी उत्कृष्ट उपाय होय. या उपायांनी हवेतील प्राणशक्‍ती अधिक प्रमाणात मिळू शकते व ती मेंदू, मेरुदंड यांची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी अत्यावश्‍यक असते. प्राणशक्‍तीचा पुरवठा पुरेशा प्रमाणात झाला की वेदना, जखडणे, अवघडणे यांसारख्या तक्रारींना वाव मिळत नाही, उलट रक्‍ताभिसरण अधिक चांगल्या प्रकारे होण्यास मदत मिळते. रोज किमान 10-15 मिनिटे यासाठी काढली तर पाठीच्या कण्यासंबंधी त्रास होण्यास प्रतिबंध होऊ शकेल.

Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love

वैद्यकाच्या दाही दिशा : अस्तित्वाचे हार्डवेअर सांभाळा.

डॉ. उल्हास कोल्हटकर
विविध व्याधी विकारांवर उपलब्ध असलेल्या उपचारपद्धतींकडे एक धावती नजर टाकली तरी त्यांचे अधिष्ठान फार पूर्वीच्या काळी फक्त ‘देह’ हेच होते उदा. मसाज, सांधे व मऊ उती यांच्या मसाजावर अधिष्ठित चिनी उपचारपद्धत टय़ुइना (Tuina) इ. व आता त्या अधिकाधिक ‘मना’धिष्ठित होत चालल्या आहेत. उदा. डॉ. बारव पुष्पोपचार पद्धती इ. हे सहज लक्षात येते. वास्तविक अस्तित्वाचे दोन्ही आयाम ‘मन’ व ‘देह’ हे महत्त्वाचे आहेत, परस्परावलंबी आहेत व कोणत्याही व्याधी विकारात दोघांवर उपचार महत्त्वाचे असतात हे विसरून चालणार नाही. दीर्घकालिक हृदयविकाराने वा किडनीच्या विकाराने ग्रस्त व्यक्ती हताश होतात, निराश होतात व त्यांना मानसोपचारांची गरज लागते तर नैराश्यग्रस्त मनोरुग्णांना मसाज, व्यायाम इ.ची जोड दिल्यास त्यांची स्थिती सुधारते. आज ‘मनो’धिष्ठित उपचारपद्धती अधिक लोकप्रिय होत चालल्या असल्या तरी ‘देहा’वर उपचार विसरून चालणार नाही. सॉफ्टवेअर तर उत्तम हवेच; पण त्याच्या आविष्कृतीकरिता ‘हार्डवेअर’ ही तितकेच महत्त्वाचे व त्याचे आरोग्य सांभाळणे व बिघडल्यास ते दुरुस्त करणे हेही अति आवश्यक! जगभर व विशेष करून युरोप-अमेरिकेत लोकप्रिय असलेली एक हार्डवेअर थेरपी म्हणजे ‘ऑस्टिओपथी!’ एका सर्वेक्षणानुसार, अमेरिकन फिजिशिअन्सपैकी सुमारे ५.५ टक्के फिजिशिअन्स हे ऑस्टिओपथिक फिजिशिअन आहेत हे लक्षात घेतले तर ऑस्टिओपथीची लोकप्रियता ध्यानात येण्यास वेळ लागणार नाही. काय आहे ही ऑस्टिओपथी?
इतिहास : डॉ. अ‍ॅन्ड्रय़ू टेलर स्टील (Dr. Andrew Still’’) 
हा कान्सास प्रांतातील बाल्ड्विन शहराजवळ राहणारा ‘अमेरिकन सिव्हिल वॉर’मधील एक नेता. हाा ऑस्टिओपथीचा जनक. त्याने १० मे १८९२ रोजी मिसुरी प्रांतातील ‘कर्कस्व्हिले’ येथे अमेरिकन स्कूल ऑफ ऑस्टिओपथीची स्थापना केली. आज त्याच स्कूलची मोठी A. T. still University  झाली आहे. ऑस्टिओपथीच्या शास्त्रशुद्ध शिक्षणाचा इतका व्यापक पाया व अभ्यासक्रम डॉ. टेलर यांनी तयार केला, की मिसुरी राज्याने त्यांच्या ऑस्टिओपथी स्कूलला, स्नातकांना इतर डॉक्टरांप्रमाणे ‘एम. डी.’ डिग्री देण्याचीही अनुमती दिली; पण आपले वैशिष्टय़ जपण्याकरिता डॉ. टेलरने ती नाकारून ‘डी. ओ.’ (डॉक्टर ऑफ ऑस्टिओपथी) अशी डिग्री देणे चालू केले. आज अमेरिकेत अन्य डॉक्टरांप्रमाणे औषधे वा आवश्यक तेव्हा शल्यक्रिया वापरणारे असे ‘ऑस्टिओपथी फिजिशिअन’ हे वेगळे असून ‘नॉनफिजिशिअन ऑस्टिओपाथ’ जे केवळ Osteopathic Manipulative Treatment (OMT)  देतात असे वेगळे आहेत, त्यांचे अभ्यासक्रम वेगळे आहेत व विविध अमेरिकन राज्यात त्यांच्याकरिता वेगवेगळे वैद्यकीय कायदेकानू लागू आहेत. युरोप व कॉमनवेल्थ देशांत हे दुसऱ्या प्रकारचे उपचारक   अधिक लोकप्रिय असून, त्यांची उपचारपद्धती ही कायद्याच्या दृष्टीने ‘पर्यायी’ उपचारपद्धती म्हणून गणली जाते, असे उपचारक स्वत:ला चेता-स्नायू- अस्थि विशेषज्ञ  M. N. M. S. Specialis  म्हणवून घेताना आढळतात.
‘स्नायू अस्थि व सांधे ‘यांचा सांगाडा व त्याचे आरोग्य राखणे हे ऑस्टिओपथीच्या तत्त्वानुसार अतिमहत्त्वाचे असते. त्यातील बिघाड हा चेतासंस्थेच्या ऊर्जेत व पर्यायाने सर्व शरीराच्या ऊर्जेत बिघाड घडवून आणतो व रोगनिर्मिती होते, असे हे शास्त्र मानते. या सांगाडय़ाच्या आरोग्यावर आतील अवयवांचेही आरोग्य अवलंबून असते व हीच मध्यवर्ती कल्पना मानून सन १९४० च्या दरम्यान एच. व्ही. हुवर व एम. डी. यंग या दोन ऑस्टिओपायनी ? व्हिसेरल ? ऑस्टिओपथी  (Visceral osteopathy)  म्हणजे अवयवाधिष्ठित ऑस्टिओपथी अशी नवीन शाखा निर्माण केली.
कवटीची हाडे व मणके यांच्या संरक्षणात मेंदू व मज्जारज्जू कालक्रमणा करतात. त्यांच्या (मेंदू व मज्जारज्जू) भोवती  Meninges  चे संरक्षक आवरण असते तर मस्तिष्कद्रवात (Cercbrospinalflnid) ते एक प्रकारे डुंबत असतात. या रचनेत काही बदल झाल्यास, मस्तिष्कद्रवाच्या प्रवाहात अडथळे आल्यास, या संपूर्ण रचनेच्या आतील दाबात काही फरक पडल्यास त्यामुळे चेतासंस्थेच्या (व पर्यायाने संपूर्ण शरीराच्या) कार्यात बिघाड होतो, हा बदल डोक्यावरून हात फिरवून वा पाठीच्या मणक्यांवरून हात फिरवून तज्ज्ञाला जाणवू शकतो व योग्य त्या ठिकाणी दाब देऊन तो हा बदल नाहिसा करून ही संपूर्ण रचना पूर्वस्थितीत आणू शकतो या गृहीत तत्त्वावर डॉ. विल्यम सुदरलँड (Dr. william Sutherland) याने  Cranial Ostcopathy ही एक नवीन शाखा अस्तित्वात आणली. मुख्यत्वे खालच्या मणक्यांवर आधारित अशी  Craniosaoral Theropy  सुद्धा अस्तित्वात आहे. अर्थात व्हिसेरल, क्रॅनिअल वा क्रॅनिओर्सेक्रल या सर्व पद्धतींबाबत क्लासिकल ऑस्टिओपाय वा अन्य डॉक्टरांच्या मनात अजूनही प्रचंड शंका आहेत.
ऑस्टिओपथीचा परिणाम नेमका कसा होतो?
अस्थि, स्नायू, सांधे- जोड उती’ यांचा प्रचंड सांगाडा हा चेतासंस्था वा शरीरांतर्गत अन्य अवयव संस्था यांच्या संरक्षणाकरिता, परस्परसंपर्काकरिता व बाह्यजगातील हालचालींकरिता आवश्यक आहे हे सहज मान्य होण्यासारखे आहे; पण जवळजवळ सर्वच व्याधी विकारांचे उगमस्थान या सांगाडय़ातच असते व तो ठीकठाक केल्यास संपूर्ण आरोग्यप्राप्ती होते व आता ज्ञात असलेल्या वैद्यकीय माहितीमुळे, पचनी पडणे थोडे कठीणच आहे. अर्थात ऑस्टिओपथीतील मुख्य  Manipulation बरोबरीनेच आहार, व्यायाम, ढब सुधारणे, व्यावसायिक उपदेश (Ocupaticnal advise)  इ.चा वापर केल्याने अनारोग्यकारक विविध घटकांचा परामर्श घेतला जाऊन, आरोग्यप्राप्ती तणावजन्य डोकेदुखी अशा विविध दुखण्यात ऑस्टिओपथीमुळे जे उत्तम परिणाम मिळतात त्यांचा शास्त्रीय दृष्टिकोनातून अभ्यास केल्यानंतर हे परिणाम या थेरपीमुळे कदाचित शरीरात निर्माण होणाऱ्या सूजनिवारक ‘इंटरल्युकिन्स’ या द्रव्यांमुळे (Antiintlammatary Interleukins)  होत असावेत, असे दृष्टोत्पत्तीस आले आहे. डिसेंबर २००७ च्या ‘जर्नल’ ऑफ अमेरिकन ऑस्टिओपथिक असोसिएशन’मध्ये या संबंधीची सविस्तर माहिती आली आहे ती जिज्ञासुनी जरूर पाहावी.
आपली बिघडलेली स्थिती नीट करण्याची प्रत्येक शरीराची आपली अंतर्गत अशी क्षमता असते. शरीराची ही बरे होण्याची क्षमता ‘अस्थि, स्नायू, सांधे, जोड उती’ या यंत्रणेमार्फत पूर्वस्थितीत आणणे हे ‘ऑस्टिओपथी’ या उपचार पद्धतीचे मध्यवर्ती तत्त्व होय.
ऑस्टिओपथी कोठे उपयुक्त?
आज कंबरदुखीपासून ते फुप्फुसांच्या संक्रमणापर्यंत अनेक व्याधीविकारांवर ऑस्टिओपथीचे उपचार होत असले तरी प्रामुख्याने कंबरदुखी, पाठदुखी, तणावजन्य डोकेदुखी या विकारांवर ऑस्टिओपथी जास्तीत जास्त गुणकारी असते, असे म्हणता येईल. याव्यतिरिक्त खेळांमधील दुखापतींवर तसेच सांध्याच्या लवचिकतेकरिताही ऑस्टिओपथीचा चांगला उपयोग होऊ शकतो, असे ऑस्टिओपथ सांगतात.
मुळात, आरोग्याचा शारीरिक आयाम ऑस्टिओपथी अधोरेखित करतो व त्यातच तिचे महत्त्व व ताकद लपलेले आहेत, असे नमूद करावेसे वाटते.
ऑस्टिओपथीची आठ प्रमुख तत्त्वे :
१) शरीर ही एक स्वयंपूर्ण यंत्रणा आहे.
२) शरीररचना व शरीराचे कार्य परस्परावलंबी असतात.
३) शरीराची स्वनियंत्रणाची अशी यंत्रणा असते.
४) शरीराची स्वसंरक्षणाची व स्वत:ला ‘बरे करण्याची’ क्षमता असते.
५) ही क्षमता ओलांडल्यास रोगनिर्मिती होते.
६) शरीरस्वास्थ्याकरिता शरीरांतर्गत द्रवांची (Body Fluids) हालचाल आवश्यक.
७) चेतासंस्था व ‘नसा’ (Nwrves) यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.८) रोगाचे देहिक घटक, रोगट स्थिती राहण्यास मदत करतात (व म्हणून त्यावर उपचार महत्त्वाचे!---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

पाठ दुखणे

पाठीच्या आजारात पाठ दुखणे सहज समजू शकते; परंतु शरीराच्या अन्य भागांतील आजारांमुळे व अनेकदा मानसिक अस्वास्थ्यानेदेखील पाठ दुखते.

पाठ दुखण्याचा अनुभव नसणारी व्यक्ती विरळाच असेल. पाठ दुखण्याची कारणे बरीच असू शकतात. पाठीच्या आजारात पाठ दुखणे सहज समजू शकते; परंतु, शरीराच्या अन्य भागातील आजारांमुळे व अनेकदा मानसिक अस्वास्थ्यानेदेखील पाठ दुखते.

रुग्णाच्या तक्रारी लक्ष देऊन ऐकणे व काळजीपूर्वक शरीर तपासणे, याला पर्याय नसतो. केवळ तपासण्या करून पाठदुखीचे कारण शोधता येत नाही. कारण न समजता केलेले उपाय केवळ वाया जातात एवढेच नाही, महत्त्वाचा वेळ वाया जातो. या वेळात मूळ आजार वाढत जातो आणि नको असणाऱ्या उपचारांचे अपाय होतात. अनावश्‍यक तपासण्यांचे खर्चही होतात, ते वेगळेच. सर्वप्रथम रुग्णाची सर्वसाधारण प्रकृती कशी आहे, हे समजणे आवश्‍यक आहे. रुग्णाचे वजन कमी होत चालले आहे का, रुग्णाला ताप येतो आहे का, रात्री घाम सुटतो का, हे समजून घ्यावे. ही लक्षणे क्षयरोगाची (Tuberculosis) असू शकतात. पाठ एकाच ठिकाणी सतत दुखत राहणे, हे लक्षण पाठीच्या मणक्‍यातील विकाराचे असते. (हाडांचा क्षयरोग अथवा कर्करोग).

रुग्णाला विशेषतः पुरुषांना लघवी करताना काही त्रास होत आहे का, हे विचारले गेलेच पाहिजे. 55 वर्षांपुढील पुरुषांना आयुष्यात प्रथम पाठदुखी सुरू झाली, दोन-तीन आठवडे टिकली, तर पुरस्त ग्रंथी (Prostates) चा कर्करोग असण्याची शक्‍यता मोठी असते. दोन मणक्‍यांतील चकत्यांचे आजार सहसा लहान वयात सुरू होतात. पुढे ते वाढतात व कमरेपासून घोट्यापर्यंत दुखणे (सायाटिका) सुरू होते. 60 वर्षांनंतरच्या स्त्रियांमध्ये हाडे पोकळ होण्याचा विकार अनेकांना होतो. अशी पोकळ हाडे क्षुल्लक कारणांनी मोडतात. एका सर्वेक्षणानुसार भारतात 60 वर्षांनंतर प्रत्येक तीन स्त्रियांत एका स्त्रीचे हाड या कारणाने (ऑस्टियोपोरोसिस osteoporosis) मोडते.

मनगटाजवळ, खुब्यात आणि पाठीच्या मणक्‍यात असा हाड मोडण्याचा संभव मोठा असतो. पाठीच्या मणक्‍याचे हाड मोडल्यानंतर मणका पिचतो व पाठीला बाक येतो (कुबडेपण). पाठीच्या कण्यात झालेल्या कोणत्याही आजाराने पाठीच्या मणक्‍याची हालचाल मोकळी होऊ शकत नाही. पुढे किंवा मागे वाकणे, उभ्याने पाठ फिरवून मान व खांदे फिरविणे कठीण होते. पाठीच्या कण्याच्या काही आजारांत पाठीची कोणतीच हालचाल होत नाही. आपल्या श्‍वसनाच्या क्रियेत फासळ्यांची हालचाल महत्त्वाची असते. पाठीच्या कण्याच्या आजारांत (अँकिलोझिंग स्पॉंडिलायटिस Ankylosing spondylitis) पाठीच्या कण्यावर टेकलेल्या फासळ्या हलू शकत नाहीत. अशा व्यक्तींनी दीर्घ श्‍वास घेतला तरी छाती फारशी फुगत नाही. चांगल्या प्रकृतीतील व्यक्तीची छाती किमान पाच सेंटिमीटर्स फुगावी. अँकिलोझिंग स्पॉंडिलायटिसच्या रुग्णाची एक सेंटिमीटरसुद्धा छाती फुगत नाही. या साध्या तपासणीने निदान करता येते. हातापायांच्या शिरांच्या तपासणीतून मज्जारज्जूतून पायात जाणाऱ्या शिरांवर दाब येत असल्याचे सहज कळू शकते.

जेव्हा रुग्णांच्या तक्रारी समजून व शरीराची काळजीपूर्वक तपासणी करून आजार कोठे असेल, याचा अंदाज बांधला जातो, तेव्हा पुढच्या तपासण्यांची योजना आखता येते. साध्या रक्त-लघवी-क्ष-किरणाचे फोटो इथपासून विविध प्रकारचे स्कॅन्स व बायॉप्सीपर्यंत (तुकडा काढून तपासणी) तपासण्या करता येतात.

कोणती तपासणी आवश्‍यक आहे, हे आपले डॉक्‍टर ठरवू शकतात. ज्या तपासण्या आवश्‍यक असतात, त्यांना पर्याय नसतो. कधी कधी सुरवातीच्या काळात क्ष-किरणांनी काढलेल्या फोटोत आजार दिसत नाही. मग काही दिवसांनी परत काढलेल्या फोटोत दिसतो. कोणता तपास केव्हा करावा, हे त्या विषयातील ज्ञान व अनुभव असणारी व्यक्तीच ठरवू शकते.

पाठीच्या कण्याचे आजार प्रथम शोधावे लागतात. ते नसल्यास शरीराच्या इतर भागांतील दोष पाहावे लागतात. हृदयविकारात कधी कधी छातीत दुखण्याबरोबर किंवा ऐवजी पाठीत दुखते व रुग्णाचा गैरसमज होतो. अन्ननलिकेच्या व महारोहिणीच्या आजारातदेखील पाठ दुखते. पोटात असणाऱ्या स्वादुपिंडांच्या आजारांत सुरवात पाठ दुखण्याने होते. स्त्रियांमध्ये गर्भाशयाच्या आजारात कंबर दुखण्याचे प्रमाण मोठे असते. अशा सर्व आजारांत पाठीच्या कण्याच्या हालचाली मोकळ्या होत असतात. त्यामुळे शारीरिक तपासणीत या आजारांचा संशय येतो.

दीर्घ काळ पाठ दुखण्यामागे मानसिक कारणे असू शकतात. तथापि, शरीरात एकाच ठिकाणी वेदना होत राहणे, हे सहसा मानसिक नसते. सोमॅटायझेशन (कनव्हर्जन, हिस्टेरिया) अशा आजारांत आंधळेपण, अंगावरून वारे जाणे, फिट्‌स येणे असे त्रास जास्त प्रमाणात होतात. कोणताही आजार मानसिक आहे, हे ठरविणे मानसविकारतज्ज्ञ (सायकियाट्रिस्ट) यांचे काम असते. शारीरिक आजार आपल्याला सापडला नाही म्हणून रुग्णाचा आजार मानसिक आहे, असे समजण्याची चूक अनेकदा होऊ शकते. एकाच जागी सातत्याने होणारी वेदना मानसिक असण्याची शक्‍यता नसते, हे ध्यानात ठेवले पाहिजे.

पाठदुखीचे सर्वांत महत्त्वाचे कारण, पाठीच्या स्नायूंचा थकवा, हे असते. नियमाने पाठीचे व्यायाम करावेत. बसताना पाठ सरळ ठेवून बसावे. पोक काढून बसणे किंवा उभे राहणे या सवयी कटाक्षाने सोडाव्यात. हे अशा पाठदुखीवर प्रभावी उपचार होत.Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

पाठदुखीने पाठ सोडावी म्हणून...

पाठदुखीने पाठ सोडावी म्हणून...


(डॉ. आरती साठे)
पाठदुखीकडे दुर्लक्ष करू नये, हे महत्त्वाचे. कारण, मज्जारज्जूला संरक्षण, अनेक स्नायूंचा आधार पाठीच्या कण्यामुळेच मिळतो. आपल्या हातापायाची, डोक्‍याची सुलभ हालचाल होण्यासाठी पाठीचा कणा मदत करतो. .......
पाठदुखीचा त्रास कधीच झाला नाही असा माणूस विरळाच! छोट्या मंडळींपासून वृद्धापर्यंत, बायकांना, पुरुषांना कोणत्याही कारणामुळे पाठदुखीचा त्रास होतो. मग ते कारण मामुली असो वा गंभीर! मात्र, पाठदुखीकडे दुर्लक्ष करू नये, हेही तितकेच खरे आहे. कारण पाठीचा कणा हा आपल्या शरीराचा अतिशय महत्त्वाचा व आपल्यासाठी अतिशय उपयोगी असा भाग आहे. मज्जारज्जूला संरक्षण, अनेक स्नायूंचा आधार व आपल्या हातापायाची व डोक्‍याची सुलभ हालचाल होण्यासाठी पाठीचा कणा आधार देत असतो.

पाठीचा कणा हा एकावर एक कौशल्यपूर्ण रचलेल्या छोट्या छोट्या अशा ३३ मणक्‍यांनी बनवलेला असतो. दोन मणक्‍यांमध्ये आपल्या हालचाली सुलभ होण्यासाठी, गोल चपटी, चिवट व मऊ चकती असते, तसेच मजबूत स्नायू, स्नायूबंध, अस्तिबंध कण्याला आधार देऊन स्थिर ठेवतात. पाठीच्या कण्याचे पाच भागांत विभाजन केलेले असून, मानेचे, छातीचे, पोट व कटीभाग, त्रिकास्थी भाग व माकडहाड असे मणके मानले गेले आहेत. हातापायाची हालचालसुद्धा अप्रत्यक्षपणे पाठीच्या कण्यांवर परिणाम करतात. पाठीच्या कण्याला मागून, पुढून व दोन्ही बाजूंनी आधार देणारे व त्याची हालचाल संतुलित ठेवणारे असे काही स्नायू आहेत. सध्या प्रसिद्धीस आलेले डळु झरलज्ञ - रल म्हणजे तो एक स्नायूच होय. कण्याचे व नितंबाचे स्नायू एकमेकांना पूरक अशा रीतीने काम करतात!

स्नायूंमध्ये आकुंचन व प्रसरण पावण्याची क्षमता असते. योग्य रीतीने व नेहमी वापरल्याने स्नायू मजबूत होतात, तर न वापरल्याने अथवा फाजील ताणाने स्नायू अशक्त बनतात. कोणत्याही कारणाने जर स्नायू कमजोर झाले, तर त्यांच्याशी संबंधित सांधा अथवा कण्यावर ताण पडू शकतो व कार्यात बिघाड होऊ शकतो. हे कार्य सुधारावे म्हणून इतर स्नायूंना जास्त काम करावे लागते. जेव्हा असा ताण इतर स्नायूंवर अतिरिक्त व सतत पडतो, तेव्हा असमतोल कामामुळे वेदना निर्माण होऊ लागते. तेव्हा रुग्ण "माझी पाठ हल्लीच दुखायला लागली हो! कारण काय तेच समजत नाही' अशी तक्रार घेऊन येतो.

पाठदुखीच्या इतर कारणांमध्ये वयपरत्वे, वापरपरत्वे व पोषणपरत्वे कण्यांची जी झीज होते, हेही कारण असते. अपघात, कुवतीपेक्षा जड सामान वर उचलणे, व्यवसायाच्या निमित्ताने संगणकासमोर अनेक तास बसावे लागणे, जड बॅग उचलून फिरावे लागणे (मेडिकल रिप्रेझेंटेटिव्हज्‌, टी.व्ही. दुरुस्त करणारे इ.) बसण्याची व चालण्याची सतत चुकीची पद्धत (र्झीीींेश), मऊ अंथरुणाचा वापर करणे, अति थंड वातावरणात काम करणे, हीसुद्धा कारणे असू शकतात. काही गंभीर स्वरूपाची कारणे म्हणजे तेथे क्षयरोग, ट्यूमर अथवा कॅन्सर असणे, मणके जुळणे इ. असू शकतात.

आधुनिक तपासण्या, रुग्णाची इतर लक्षणे, त्याला पाठीत नेमके कोठे दुखते, वेदना केव्हा वाढतात इ. गोष्टी निदान करण्यास व उपचार करण्यास मदत करतात. गंभीर स्वरूपाची कारणे वगळता निसर्गोपचार, ऍक्‍युपंक्‍चर व योग्य ती योगासने व व्यायाम हे उपचार चालू करता येतात. खास तयार केलेले तेल वापरून मसाजचा उपचार काही रुग्णांना उपयुक्त ठरतो. काहींना गरम शेक उपयोगी ठरतो. स्नायूंना आलेला ताठरपणा, सूज, वेदना कमी करण्यासाठी ऍक्‍युपंक्‍चरचा उपयोग होतो. जीवनऊर्जेचा प्रवाह ज्या वाहिन्यांतून जात असतो, तेथील अडथळे दूर होऊन रक्ताभिसरण सुधारते, हा फायदा फक्त ऍक्‍युपंक्‍चरमुळेच मिळतो. निर्जंतुक केलेल्या सुया योग्य ती काळजी घेऊन रुग्णाला लावल्या जातात व त्यातून हलका विद्युतप्रवाह (सेलर चालणाऱ्या मशिनद्वारे) सोडला जातो. रुग्णाला अतिशय आराम वाटतो. स्नायूंची ताकद वाढविण्यासाठी योग्य ती योगासने व ताणाचे व्यायाम रुग्णाकडून करून घेतले जातात. हे जर नियमितपणे केले (नंतरही) तर पाठदुखी अथवा मानदुखी वा कंबरदुखी सहसा होत नाही. निसर्गोपचारामध्ये योग्य त्या आहाराचे महत्त्व आहे व स्नायू व हाडांच्या योग्य स्थितीसाठी आहाराचा सल्लाही रुग्णास दिला जातो.

चालण्याची, बसण्याची योग्य ती पद्धत जाणून घ्यावी. वजन उचलण्याची योग्य पद्धत वापरल्यास सहसा दुखीचा त्रास होत नाही. हातात सामानाच्या पिशव्या घेताना दोन्ही हातांमध्ये साधारण समान वजन येईल, ही काळजी घ्यावी. विद्यार्थ्यांनी, मोठ्या माणसांनी आपल्या बॅगा (दोन्ही खांद्यावर पट्टे येतील) योग्य निवडाव्यात. संगणकावर काम करावे लागणाऱ्यांनी मानेवर सतत ताण येणार नाही अशा ठिकाणी संगणक ठेवावा व बसताना गुडघे योग्य स्थितीत ठेवावेत. पाय लोंबते सोडून बसू नये. गाडी चालवताना चालकाच्या सीटचा फोम कमी झालेला असू नये. तो योग्य त्या प्रमाणात बदलून घ्यावा. कमरेमागे आधार देणारी छोटी उशी ठेवून गाडी चालवावी. आपल्या उंचीप्रमाणे गाडीचे मॉडेल निवडावे, हेही महत्त्वाचे आहे. कारण गाडी बदलल्यानंतर पाठदुखी जाणवू लागली, हे रुग्णाची चौकशी करताना आढळून आले आहे. जिममध्ये व्यायाम करणाऱ्यांनी पहिल्याच दिवसापासून भरपूर व्यायामास सुरवात करू नये. हळूहळू व्यायामाचे प्रकार व रिपिटिशन्स वाढवत न्यावी. नव्याने जिम जॉइन केलेल्या तीन मैत्रिणी लागोपाठ पंधरा दिवसांतच अशा दुखींची तक्रार घेऊन आल्या होत्या.

मैत्रिणींनो, पाठदुखी पाठी लागू नये म्हणून निसर्गोपचार आहेतच; पण जर गरज लागलीच तर ऍक्‍युपंक्‍चरची भीती न बाळगता त्याचा जरूर फायदा घ्या.

- डॉ. आरती साठे
ऍक्‍युपंक्‍चर तज्ज्ञ, मुंबई।

Find your life partner online at Shaadi.com Matrimony