पाठदुखी

पाठदुखी हे एक लक्षण आहे, शरीरातल्या बिघाडाचे सूचक चिन्ह आहे. हा बिघाड क्वचित गंभीर स्वरूपाचाही असू शकतो. अर्थातच पाठदुखीवर फक्‍त वेदना कमी करणे इतका मर्यादित स्वरूपाचा उपचार करणे अयोग्य ठरते, तर नेमके कारण काय आहे हे शोधून त्यानुसार नेमके उपचार करणे आवश्‍यक असते.

पाठदुखी व कंबरदुखीचा अनुभव प्रत्येकाने घेतलेला असतो, दुखण्याची तीव्रता कमी अधिक असली तरी पाठदुखी सर्वांना माहिती असते. तसे पाहिले तर पाठदुखी हे एक लक्षण आहे, शरीरातल्या बिघाडाचे सूचक चिन्ह आहे. हा बिघाड क्वचित गंभीर स्वरूपाचाही असू शकतो. अर्थातच पाठदुखीवर फक्‍त वेदना कमी करणे इतका मर्यादित स्वरूपाचा उपचार करणे अयोग्य ठरते, तर नेमके कारण काय आहे हे शोधून त्यानुसार नेमके उपचार करणे आवश्‍यक असते.

पाठीचा कणा हा संपूर्ण शरीराचा भरभक्कम आधार असतो. वाकणे, उठणे, बसणे, वळणे, चालणे अशा बहुतेक सर्वच क्रिया करताना आपण पाठीच्या कण्याचा वापर करत असतो. मानेमध्ये सात, छातीच्या मागच्या भागामध्ये बारा, कंबरेमध्ये पाच मणके असतात, माकडहाडाचे पाच मणके एकमेकांशी सांधलेल्या स्थितीत असतात व त्याच्याही खाली तीन ते पाच मणके जुळलेल्या स्थितीत असणारा कॉसिक्‍स म्हणून कण्याचा शेवटचा भाग असतो. अशा प्रकारे कवटीपासून ते बैठकीच्या भागापर्यंत हे सर्व मणके एकावर एक रचलेल्या स्थितीत असतात. दोन मणक्‍यांमध्ये जणू रबरापासून बनविल्यासारखी चकती असते, जिला "डिस्क (गादी)' असे म्हटले जाते. या मधल्या चकतीमुळेच कणा वाकू शकतो, वळू शकतो. या शिवाय या सर्व मणक्‍यांना व चकत्यांना धरून ठेवणारे अनेक संधिबंधने, स्नायू असतात. या कण्यामध्ये मज्जारज्जूचे स्थान असते. अतिशय महत्त्वाच्या व नाजूक मज्जारज्जूला पाठीचा कणा चहूबाजूंनी सुरक्षित ठेवण्याचे काम करत असतो.

पाठदुखीचे कारण
पाठदुखी असे म्हटले जाते तेव्हा हे दुखणे पाठीच्या कोणत्याही भागात उद्भवलेले असू शकते, तसेच पाठीच्या कण्यातील कुठल्याही संरचनेतील बिघाडाशी संबंधित असू शकते. उदा. पाठीच्या हाडांमधली ताकद कमी झाली तरी पाठ दुखू शकते. इतर हाडे ठिसूळ होतात त्याप्रमाणे मणके ठिसूळ होऊ लागले तरी पाठ दुखू शकते, कण्याला बांधून ठेवणाऱ्या संधिबंधनांना दुखापत झाली तरी पाठ दुखू शकते, कण्याला आधार देणारे स्नायू जखडू लागले तरी पाठदुखी सुरू होऊ शकते. दोन मणक्‍यांमधल्या चकतीची झीज झाली किंवा काही कारणाने ती स्वस्थानातून थोडी जरी निसटली आणि याचा दाब नसेवर आला तरी तीव्र स्वरूपाची पाठदुखी निर्माण होऊ शकते. याशिवाय स्त्रियांच्या बाबतीत गर्भाशयातील अशक्‍तता पाठदुखीला कारण ठरू शकते. अंगावरून पांढरे जाणे, पाळीच्या दिवसात अतिरक्‍तस्राव होणे हेसुद्धा पाठदुखीला आमंत्रण देऊ शकते. स्त्रीप्रजननसंस्थेत कुठेही सूज असली, जंतुसंसर्ग असला तरी त्यामुळे पाठदुखी, कंबरदुखी उद्भवू शकते. अर्थात अशा वेळी फक्‍त पाठीवर नाही तर आतील दोषावर नेमके उपचार करणे आवश्‍यक असते.

वाढत्या वयानुसारही पाठ-कंबरदुखी सुरू होऊ शकते. आघात, अपघात, ताठ न बसण्याची सवय, बैठ्या स्वरूपाचे कामकाज, व्यायामाचा अभाव, संगणकावर रोज 10-12 तास काम हीसुद्धा पाठदुखीची कारणे होत. फार मऊ गादीवर झोपणे, उंच उशी वापरणे, स्थौल्य, उंच टाचेच्या चपला वापरणे, जड वस्तू उचलणे, ओढणे हीसुद्धा पाठदुखीला आमंत्रण देणारी असतात.

बिघडलेला वातदोष
आयुर्वेदानुसार विचार केला तर पाठदुखी, कंबरदुखी ही वातदोषातील बिघाडाशी संबंधित तक्रार होय. पाठीतील लवचिकता कमी होणे, उठता-बसताना आधाराची गरज भासणे, पाठ जखडणे, पाठीत चमक भरणे वगैरे सर्व तक्रारी वातदोषाशी संबंधित असतात आणि म्हणूनच सहसा पाठदुखी बरोबरीने वाताची इतर लक्षणेही उदा. गुडघेदुखी, मलावष्टंभ, गॅसेस, त्वचा कोरडी पडणे, अशक्‍तपणा जाणवणे, पाय दुखणे, नेहमीच्या हालचाली करताना सहजपणा न राहणे, सांध्यांमधून कटकट आवाज येणे वगैरे त्रास जाणवू लागतात.

म्हणूनच पाठदुखी, कंबरदुखीवर उपचार करताना वाढलेल्या, बिघडलेल्या वातदोषाला संतुलित करणे, झीज झालेली असल्यास ती भरून काढणे आणि ज्या कारणामुळे पाठदुखी सुरू झाली असेल ते कारण दूर करणे अशा प्रकारे योजना करणे आवश्‍यक असते.

पाठ दुखायला लागली, की विश्रांती घ्यावीशी वाटते हा सर्वांचा अनुभव असतो आणि सहसा यामुळे बरेही वाटते. मात्र, फार तीव्र स्वरूपाची पाठदुखी असेल, अगदी साध्या हालचाली करणेही अवघड होत असेल तर मात्र वैद्यकीय सल्ला घेणे आवश्‍यक असते. विशेषतः वेदना पाठीतून सुरू होऊन पायांच्या टोकापर्यंत पोचत असतील, श्‍वासोच्छ्वास करताना त्रास होत असेल, छातीत दुखत असले तर तातडीने वैद्यकीय सल्ला घेणे इष्ट होय; परंतु अशी परिस्थिती येऊ नये यासाठी दक्ष राहणेच इष्ट.

प्रतिबंधात्मक उपाय
संपूर्ण शरीराचा आधार असणाऱ्या पाठीच्या कण्याची सुरवातीपासून काळजी घेतली तर पाठदुखी-कंबरदुखीला प्रतिबंध तर होतोच, पण एकंदर चेतासंस्थेचे आरोग्य व्यवस्थित राहायला मदत मिळते. वातदोष संतुलित राहावा, पाठीच्या कण्यातील हाडे व सांधे तसेच आतील मज्जारज्जू यांचे पोषण व्हावे यादृष्टीने पुढील उपचार करता येतात.

मान व पाठीला तेल लावणे. वाताला संतुलित ठेवण्यासाठी, सांध्यांची लवचिकता कायम ठेवण्यासाठी हा एक उत्तम उपाय होय. स्वतःहून किंवा दुसऱ्या कोणाकडून तरी खालून वर या दिशेने पाठीच्या कण्याला तेल उदा. संतुलन कुंडलिनी तेल लावता येते.

नस्य - रोज रात्री झोपण्यापूर्वी नाकात घरचे साजूक तूप किंवा नस्यसॅन घृत टाकणे. विशेषतः हे मानेच्या आरोग्यासाठी उपयुक्‍त असते. तसेच मेरुदंडाला ताकद देण्यासाठी साहायक असते.

रोजच्या रोज पोट साफ होण्याकडे लक्ष ठेवणे. वाताच्या असंतुलनामुळे पोट साफ होत नाही आणि पोट साफ झाले नाही तर त्यामुळे वात अजूनच बिघडतो. अर्थातच या दुष्ट चक्राचा पाठीच्या कण्यावरही दुष्परिणाम झाल्याशिवाय राहात नाही. त्यामुळे रोज पोट साफ होण्याकडे लक्ष ठेवणे चांगले. आवश्‍यकतेनुसार अविपत्तिकर चूर्ण, त्रिफळा, सॅनकूलसारखे चूर्ण घेता येते.

आहारात वातशामक, कफपोषक पदार्थांचा समावेश असणे - किमान चार-पाच चमचे घरचे साजूक तूप रोजच्या आहारात ठेवणे, रोज कपभर ताजे सकस दूध पिणे, दुधात खारकेची एक चमचा पूड टाकणे, बरोबरीने शतावरी कल्प, चैतन्य कल्प घेणे हिवाळ्यात डिंकाचे लाडू खाणे हितकारक ठरते.

मज्जापोषक, अस्थिपोषक पदार्थांचे सेवन करणे - खारीक, खसखस, डिंकाचे लाडू, बदाम, च्यवनप्राश, मॅरोसॅनसारखे रसायन रोज घेणे हे मणके, मेरुदंड अशा दोघांच्या आरोग्यासाठी चांगले असते.

मानसिक ताण कमी करण्यासाठी प्रयत्न करणे - पाठीचा कणा आणि मानसिक ताण यांचा खूप जवळचा संबंध असतो. ताणामुळे कण्याजवळील पेशी कडक झाल्या तर त्यामुळे पाठीच्या कण्याची लवचिकता कमी होते, पर्यायाने मानेचे व पाठीचे त्रास होण्याची शक्‍यता वाढते. मानसिक ताण आला तरी तो कमी करण्यासाठी स्वतःसाठी थोडा वेळ काढणे, संगीत ऐकणे, ॐकार गुंजन यांसारखे उपाय करता येतात.

पाठीच्या कण्याचे आरोग्य टिकवायचे असेल तर त्यासाठी अजून एक उत्तम उपाय म्हणजे नियमित व्यायाम. यामध्ये सर्वप्रथम येते ते चालणे. रोज 30 मिनिटे नियमित चालल्यास पाठीच्या मणक्‍यांची, मणक्‍यांमधील गादीसारख्या डिस्कची लवचिकता नीट राहते, त्यामुळे मान-पाठीचे त्रास कमी होण्यास प्रतिबंध होतो.

याखेरीज ताडासन, अर्धशलभासन, स्कंध चक्र, मार्जारासन, संतुलन क्रियायोगातील स्थैर्य, समर्पण, विस्तारण ही आसनेही मानेच्या-पाठीच्या आरोग्यासाठी उत्तम असतात.

मानेचे सोपे व्यायाम, उदा. ताठ बसून मान हलकेच मागे नेणे, पुढे आणणे, डावी-उजवीकडे फिरविणे, खांद्यांच्या बाजूला शक्‍य तेवढी वाकवणे, पुन्हा सरळ करणे या प्रकारचे व्यायाम करता येतात. बैठे काम असणाऱ्यांनी, विशेषतः संगणकावर काम करावे लागणाऱ्यांना तर हे व्यायाम खुर्चीत बसल्या बसल्यासुद्धा करता येतात.

प्राणायाम, दीर्घश्‍वसन किंवा या दोघांचा एकत्रित परिणाम देणारे ॐकार गुंजनसुद्धा पाठीच्या कण्यासाठी उत्कृष्ट उपाय होय. या उपायांनी हवेतील प्राणशक्‍ती अधिक प्रमाणात मिळू शकते व ती मेंदू, मेरुदंड यांची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी अत्यावश्‍यक असते. प्राणशक्‍तीचा पुरवठा पुरेशा प्रमाणात झाला की वेदना, जखडणे, अवघडणे यांसारख्या तक्रारींना वाव मिळत नाही, उलट रक्‍ताभिसरण अधिक चांगल्या प्रकारे होण्यास मदत मिळते. रोज किमान 10-15 मिनिटे यासाठी काढली तर पाठीच्या कण्यासंबंधी त्रास होण्यास प्रतिबंध होऊ शकेल.

Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog, Marriages, Love

वैद्यकाच्या दाही दिशा : श्वासोपचारांची न्यारी दुनिया

डॉ. उल्हास कोल्हटकर

‘दमा’ हा श्वसनाचा विकार आहे हे आपणास सहजगत्या उमगते; पण सतत दमल्यासारखे वाटते हे ‘चुकीच्या श्वसनामुळे’ असू शकेल हे आपल्या लक्षात येणे जरा कठीण आहे. ‘स्पाँडिलायटीस’ किंवा ‘स्लिप डिस्क’मुळे मान, पाठ दुखते हे आपणास माहीत असते; पण श्वासाचा आकृतीबंध बिघडल्यामुळेही असे होऊ शकते, असे कोणी आपणास सांगितले तर ते खरे वाटणार नाही. मनोविकृतींमुळे नैराश्य व नाहक चिंता निर्माण होतात हे आपण वाचलेले असते; पण श्वसनतंत्र बिघडल्यानेही ते निर्माण होऊ शकतात हे आपल्या गावीही नसते; पण अनेक व्याधी विकार हे चुकीच्या श्वसनामुळे निर्माण होतात, असे ध्यानात येऊ लागले आहे व म्हणूनच ‘श्वासोपचार’ हे नवीन तंत्र झपाटय़ाने विकसित होऊ लागले आहे.
इतिहास : वास्तविक पाहता ‘श्वासा’चे अनन्यसाधारण महत्त्व भारतीय दर्शनांनी विशेषत: योगाने फार पूर्वीच जाणले होते, असे म्हटल्यास ते वावगे ठरणार नाही. किंबहुना श्वास व त्याचे नियंत्रण (प्राणायाम) हा शरीर व मन यांना जोडणारा ‘सेतू’ आहे अशीच पूर्वसुरींची धारणा होती व म्हणून ‘श्वसनशुद्धी’ला अनन्यसाधारण महत्त्व होते. शरीराच्या विविध क्रियांपैकी काहींवर आपले ‘ऐच्छिक’ नियंत्रण असते तर काही आपोआप घडतात. (Reflex, Involuntary of Autonomous!!) हात हलवून चहाचा कप उचलणे ऐच्छिक (Voluntary) तर हृदयस्पंदने आपोआप (Involuntary)  पण ‘श्वास’ ही सर्वसाधारणपणे एकच अशी क्रिया आहे, की जी एकाच वेळी ऐच्छिक नियंत्रणाखाली असू शकते (जसे आपण जलद श्वसन करू शकतो वा इच्छेप्रमाणे संथ, दीर्घ श्वसन करू शकतो.) वा जो पूर्णपणे प्रतिक्षित असू शकते (जसे आपण घाबरल्यास श्वसन आपोआप जलद होते व ध्यानास बसल्यास श्वसन आपोआप संथ व खोल होते.) श्वसनाच्या या खासियतेमुळेच योगशास्त्र, जे एक सवरेत्कृष्ट ‘शरीर-मनोवैद्यक’ 'Body mind Medicine' आहे ते प्राणायामाच्या माध्यमातून उत्कृष्ट श्वसनोपचार साधते व मनावर नियंत्रण आणू पाहते. अन्य प्रतिक्षिप्त क्रिया या पूर्णत: आपल्या ऐच्छिक नियंत्रणाच्या बाहेर असतात; पण श्वसन हीच एक क्रिया इच्छावर्ती व अनिच्छावर्ती अशा दोन्ही मज्जासंस्थांच्या नियंत्रणाखाली असते व म्हणून त्या माध्यमातून संपूर्ण ‘मेंदूवर नियंत्रण आणण्याचा मानवाने प्रयत्न केला आहे. योगी हृदयगती कमी-जास्त करू शकतात वा ‘भूक’ ताब्यात ठेवू शकतात त्याचे हेच रहस्य आहे. मन आणि शरीर, तसेच श्वास-शरीर आणि मन यांचा हा संबंध जसजसा दृगोच्चर होऊ लागला आहे तसतसे चुकीच्या श्वसनाचे विविध दुष्परिणाम स्पष्ट होऊ लागले आहेत व म्हणूनच या विषयातले तज्ज्ञ आज आपणास श्वसनप्रक्रिया (विशेष करून उच्छ्वास) परत शिकण्यास सांगतात.
शास्त्रीय बैठक : अगदी छोटय़ा बाळांमध्ये आपल्याला उरोश्वसन (Chest berathing) आणि उदरश्वसन (Abdominal berathing) अशा दोन्ही क्रिया सहजपणे व तालबद्धरीत्या चाललेल्या दिसतात; पण आपण हळूहळू या दोहोंतील ताल विसरत जातो, तसेच प्रामुख्याने उरोश्वसन व तेही उध्र्व उरोश्वसन (Upperchest Brcathina) करीत राहतो साहजिकच श्वसनाच्या ‘उथळ’ पातळीवरच राहतो व या अशा दीर्घकालीक चुकीच्या श्वसनामुळे अनेक बिघाडांना उदा. सततची दमणूक, डोकेदुखी- मानदुखी- पाठदुखी, ताणतणाव, नाहक चिंताग्रस्तता इ. इ. जन्म देतो, असे या विषयातले तज्ज्ञ सांगतात. ताण वाढला, की माणूस अधिकाधिक उरोश्वसन करतो, असेही आढळून आले आहे. या सर्व गोष्टींमुळे शरीरातील कार्बनडाय ऑक्साइड वायू हा अधिक प्रमाणात बाहेर फेकला जातो, त्याचे रक्तातील प्रमाण कमी झाल्याने रक्त अधिक अल्कलाइन होते. रक्ताची आम्लता कमी झाल्याने Bohr effect मुळे हिमोग्लोबीनपासून ऑक्सिजन सुटून पेशींना उपलब्ध होण्याच्या क्रियेत अडथळा होतो, तसेच रक्तवाहिन्या आकुंचित होऊन, विविध अवयवांना व पेशींना होणारा रक्तपुरवठाही कमी होतो. याचा अधिक परिणाम ऑक्सिजन व ग्लुकोज वर अतिरिक्त प्रमाणात अवलंबून असणाऱ्या मेंदूवर होतो व त्याचे कार्य बिघडते. या सर्व दुष्परिणामांना `Brain Fog' असे संबोधण्यात येते. या धुक्याने ग्रस्त मेंदूमुळे आपली संवेदनशीलता कमी होते; ‘मूड’ सतत बिघडत राहतो व परिघ मज्जासंस्था (Peripheral Nervous system)  अतिसंवेदनशील होऊन सतत मुंग्या येणे, दुखणे अशा तक्रारी निर्माण होतात; स्नायू लवकर दमतात, पोटाच्या स्नायूंवर परिणाम झाल्याने वारंवार शौचाची भावना होते. (Irritable Bowel syndrome) एखाद्या विशिष्ट अन्नघटकाची अ‍ॅलर्जी वाढीस लागते व श्वसनाच्या स्नायूंवर अतिरिक्त ताण आल्याने मान, खांदे व वरची पाठ दुखू लागते, असे या विषयातले तज्ज्ञ सांगतात. काही वेळा या 'Brain Fog' चे पर्यवसन घबराटीत (Panic attacks) किंवा फोबियातही होताना दिसते. हे सर्व टाळावयाचे असेल तर आपल्या श्वसनाच्या गुणवत्तेत बदल घडवून आणावयास हवा, असे हे तज्ज्ञ सांगतात. चुकीच्या श्वसनामुळे निर्माण होणाऱ्या या सर्व शरीरमनाच्या बिघाडांना श्वसन अकृतीबंधातील बिघाड Breathing Pattern Disorders (B.P.D.) असे संबोधण्यात येतो.
नेमके काय करावयास हवे?
श्वसन सुधारण्याचा एक उत्तम उपाय म्हणजे ‘प्राणायाम’ तंत्र शिकणे. (अर्थात योग्य श्वसन हा प्राणायामाचा फक्त एक आयाम आहे हे येथे प्रकर्षांने ध्यानात घ्यावे.) या व्यतिरिक्त शरीरातील विविध भागांचे, अवयवांचे शिथिलीकरण करून, श्वासावर लक्ष केंद्रित करून, श्वसन सुधारण्याची अनेकविध तंत्रे आज उपलब्ध आहेत. तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली व आपापल्या प्रकृतीनुसार व आवडीनुसार आपण यांचा अवलंब करू शकतो.
* प्राणायाम : प्राणायाम म्हणजे काही मर्यादित अर्थाने, नियंत्रित श्वासोच्छ्वास! जाणीवपूर्वक श्वासोच्छ्वासाची प्रक्रिया बदलणे म्हणजे प्राणायाम. योगाच्या भाषेत श्वास आत घेण्याच्या क्रियेला पूरक, उच्छ्वासाच्या क्रियेला रेचक तर दोहोंच्या मध्ये खास थांबविण्याच्या प्रक्रियेला कुंभक म्हणतात. या पूरक रेचकाच्या तालावर नियंत्रण आणून, आपण श्वासोच्छ्वास ज्या नाकपुडय़ांतून करतो त्यांच्या बदलावर नियंत्रण आणून (उजवी, डावी किंवा दोन्ही नाकपुडय़ा) प्राणायाम साधता येतो. थोडक्यात अतिशय शास्त्रोक्त पद्धतीने आपण प्राणायामाच्या रुपाने श्वसन प्रशिक्षण घेऊन श्वसन सुधारू शकतो. अर्थात या संज्ञा येथे श्वासोच्छ्वासाच्या भाषेत समजाविल्या असल्या तरी सूक्ष्म अर्थाने त्यांचा अंतिम संबंध प्राणशक्तीशी म्हणजे चैतन्य शक्तीशी व प्राणमय कोशाशी आहे हे ध्यानात ठेवणे महत्त्वाचे.)
* श्वसन प्रशिक्षण : चुकीची श्वसन पद्धती आपल्या इतकी अंगवळणी पडलेली असते, की ती विसरून योग्य पद्धत शिकण्यासही कित्येक वेळा सहा-सहा महिने लागू शकतात. यात मुख्य भर हा पूर्ण उच्छ्वासावर असतो, तसेच श्वसनाचे मुख्य तसेच पूरक स्नायू शिथिलीकरणावर व ‘श्वसनभान’ आणण्यावरही भर दिला जातो. अशीच एक साधी-सोपी पद्धत वर चौकटीत दिली आहे
‘साँसों की जरूरत है जिंदगी के लिये..’ असे एका गाजलेल्या हिंदी गाण्यात म्हटले आहे ते किती खरं आहे व त्या दृष्टीने श्वासोपचारांचे महत्त्व एव्हाना वाचकांच्या ध्यानात आले असेलच.

श्वसन व्यायाम
* हात असलेल्या एखाद्या खुर्चीवर आरामात बसा. आपले हात खुर्चीच्या हातांवर सहजपणे विसावू द्या.
* कोपराने बाहूंवर हलकासा दाब द्या, यामुळे श्वासोच्छ्वास करताना मानेचे वा खांद्याचे स्नायू तुम्ही साहजिकच वापरू शकणार नाही.
* नेहमीप्रमाणे श्वास घेतल्यावर ओठ अलगद विलग करा आणि हळुवारपणे तोंडाने उच्छ्वास करा.
* ओठ परत बंद करा, क्षणभर थांबा आणि सावकाश श्वास आत घ्या.
* उच्छ्वास पूर्ण व दीर्घ झाला, की श्वास आपोआपच खोल व पूर्ण घेतला जातो.
* उच्छ्वास, श्वासापेक्षा दीर्घ असणे आवश्यक (व योग्यही!) असते.
* हे सकाळ/संध्याकाळ वीस-वीस वेळा करा.
* सुरुवातीस योग्य मार्गदर्शनाखाली व अगदी घडय़ाळ लावून हा श्वसन अभ्यास करावा. हळूहळू ते सहज साधले जाईल.---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

बुद्धी

डॉ. श्री बालाजी तांबे

रोजच्या जीवनक्रमात अनेकदा "द्विधा' परिस्थिती उत्पन्न होते, मन एका क्षणी एक म्हणते, तर दुसऱ्या क्षणी भलतीकडेच धावते. अशा वेळेला मोहाच्या आहारी न जाता योग्य निर्णय देण्याचे काम बुद्धीचे असते. निश्‍चित व योग्य ज्ञान करण्याचे कौशल्य म्हणजे बुद्धीची शुद्धता. या उलट बुद्धी भ्रष्ट झाली की काय हितकर आहे काय अहितकर आहे, काय क्षणभंगुर आहे, काय चिरंतन आहे हे समजू शकत नाही.

ज न्माला येणाऱ्या प्रत्येक जिवामध्ये चेतनेपाठोपाठ काही तत्त्वे येत असतात, त्यातलेच एक बुद्धी. कुशाग्र बुद्धी, मंद बुद्धी, साधारण बुद्धी असे शब्द आपण व्यवहारात वापरतो. बुद्धीचे असे सर्व प्रकार तिच्या शुद्धतेमुळे, बुद्धीवर झालेल्या संस्कारांमुळे पडत जातात. म्हणूनच बुद्धितत्त्व हे जरी चेतनतत्त्वाच्या जोडीने आपोआप येत असले तरी त्यावर संस्कार करणे शक्‍य असते व त्यातूनच ते संपन्न व उत्तम बनू शकते.
आयुर्वेदशास्त्रात बुद्धीची व्याख्या केली आहे,

निश्‍चयात्मिका धीः बुद्धिः ।...सुश्रुत शारीरस्थान
एखाद्या विषयाचे, एखाद्या वस्तूचे निश्‍चित, नेमके व खरे ज्ञान करून देते ती "बुद्धी' होय. एखादा विषय समजावला पण तो तर्कसंगत नसला तर त्यातली विसंगती बुद्धीला समजते. आकलन झालेल्या दोन परस्परभिन्न गोष्टींमधली नेमकी खरी कोणती याचा निर्णय फक्‍त बुद्धीच घेऊ शकते. उदा. अंधारात पडलेली दोरी कितीही सापासारखी भासली, मेधाशक्‍तीने दोरीचे साप म्हणून आकलन जरी केले तरी अखेरीस तो साप नसून दोरी आहे हे बुद्धी सांगू शकते. म्हणूनच मेधा-स्मृतिजन्य ज्ञानाला बुद्धीच्या नेमक्‍या निश्‍चिततेची जोड असणे आवश्‍यक असते. अन्यथा दोरीला साप समजून कारण नसता घाबरण्याची पाळी येऊ शकेल.

बुद्धी करते निर्णय
व्यवहारात, रोजच्या जीवनक्रमात अनेकदा "द्विधा' परिस्थिती उत्पन्न होते, मन एका क्षणी एक म्हणते, तर दुसऱ्या क्षणी भलतीकडेच धावते. अशा वेळेला मोहाच्या आहारी न जाता योग्य निर्णय देण्याचे काम बुद्धीचे असते. अगदी साधे उदाहरण द्यायचे झाले तर तापातून नुकत्याच उठलेल्या व्यक्‍तीला समोर आइस्क्रीम दिसले तर खायची इच्छा होईल, मन आइस्क्रीमच्या मोहात पडेल, पण त्याच वेळेला बुद्धी त्याला "आत्ता आइस्क्रीम खाणे बरोबर नाही' हा निर्णय देईल. आइस्क्रीमचे हे उदाहरण अगदीच सर्वसाधारण आहे, पण आपल्या आयुष्यातल्या सगळ्याच लहान-मोठ्या गोष्टी, दिनक्रम, व्यवसाय वगैरे गोष्टीं ठरवताना, नातेसंबंधातून जाताना, आयुष्याची दिशा ठरवताना बुद्धी आपल्याला योग्य निर्णय देत असते.

समं बुद्धिर्हि पश्‍यति ।...चरक शारीरस्थान
जे जसे आहे तसेच पाहणारी ती बुद्धी. बुद्धिमत्ता हे सात्त्विकतेचेही प्रतीक असते. सात्त्विक व्यक्‍तीमध्ये बुद्धी सम म्हणजे आपले काम चोखपणे पार पाडणारी असते तर तामसिक व्यक्‍तीमध्ये बुद्धी मूढ झालेली असते, दुष्ट झालेली असते.
शुद्ध बुद्धीची व्याख्या अशी केलेली आहे,

बुद्धेः निश्‍चयात्मकज्ञानकरत्वे पाटवम्‌ ।...चरक सूत्रस्थान
निश्‍चित व योग्य ज्ञान करण्याचे कौशल्य म्हणजे बुद्धीची शुद्धता. या उलट बुद्धी भ्रष्ट झाली की काय हितकर आहे काय अहितकर आहे, काय क्षणभंगुर आहे, काय चिरंतन आहे हे समजू शकत नाही, उलट विषमज्ञान होते म्हणजे जे हितकर आहे ते अहितकर वाटते, जे चिरंतन आहे त्याकडे लक्ष न देता क्षणभंगुराची ओढ लागते, चांगले काय, वाईट काय हे कळेनासे होते, करायला पाहिजे त्या गोष्टी होत नाहीत, जे करायला नको ते करावेसे वाटते. मुख्य निर्णय देणारी बुद्धीच चुका करायला लागली की नंतर सगळेच शारीरिक, मानसिक व्यवहार चुकीचे होत जातात.
बुद्धी, धृती, स्मृती हे बुद्धीचे प्रकार सांगितले असले तरी त्यात बुद्धी सर्वात महत्त्वाची असते.

बुद्‌ध्या विषमविज्ञानं विषमं च प्रवर्तनम्‌ ।प्रज्ञापराधं जानीयान्मनसो गोचरं हि तत्‌ ।।...चरक शारीरस्थान
जे जसे आहे तसेच समजण्याची बुद्धीची क्षमता नाहीशी झाली (विषमज्ञान) आणि त्यामुळे ती अनुचित कर्माचा निर्णय करू लागली (विषमप्रवर्तन) तर त्यामुळे प्रज्ञापराध घडतो आणि त्यातून दुःख, सर्व शारीरिक मानसिक रोगांची उत्पत्ती होते.
बुद्धीची असमर्थता हे तमोगुणाचे दर्शक आहे असेही आयुर्वेदशास्त्रात सांगितलेले आहे. "मनःशुद्धौ बुद्धिप्रसादः' म्हणजे बुद्धिप्रसादनासाटी मन शुद्ध असणे आवश्‍यक आहे, असे सुश्रुतसंहितेत म्हटले आहे म्हणून बुद्धिवर्धनाची इच्छा असणाऱ्यांनी मनात रज, तम वाढू नयेत याकडे लक्ष ठेवायला हवे. त्यासाठी सात्त्विक व साधा आहार, सद्वर्तन, प्रकृतीनुरूप आचार वगैरे गोष्टींकडे लक्ष ठेवता येते.

सुवर्णप्राशन संस्कार
बुद्धी संस्कारांनी संपन्न करता येते. आयुर्वेदाने नवजात बालकांसाठी "सुवर्णप्राशन' संस्कार सांगितला आहे तो यासाठीच.

षड्‌भ्यभिर्मासैः श्रुतधरः सुवर्णप्राशनाद्‌ भवेद्‌ ।...कश्‍यप सूत्रस्थान
बाळाला जन्मल्यापासून ते सहा महिन्यांचे होईपर्यंत रोज सुवर्णप्राशन म्हणजे मधासह शुद्ध सोने उगाळून चाटवले तर बालक "श्रुतधर' म्हणजे एकदा ऐकलेले लक्षात ठेवू शकेल असे बुद्धिसंपन्न होते.
तूप, बदाम, शतावरी, ब्राह्मी, सुवर्ण, केशर, बदाम, खडीसाखर ही द्रव्ये बुुद्धिवर्धक असतात. त्यामुळे मोठ्या वयातही या द्रव्यांचे नियमित सेवन करता आले तर ते बुद्धिवर्धनासाठी, बुद्धिसंपन्नतेसाठी उत्तम असते. त्यादृष्टीने सुवर्णसिद्धजल, केशर-सुवर्णवर्खयुक्‍त "संतुलन बालामृत', शतावरी-केशर-सुवर्णवर्खयुक्‍त "संतुलन अमृतशतकरा', पंचामृत, ब्रह्मलीन घृत, ब्रह्मलीन सिरप, आत्मप्राश वगैरे योगांचा रोजच्या आहारात समावेश करता येतो.

बुद्धिवर्धनासाठी रसायनयोग
आयुर्वेदाने बुद्धिवर्धनासाठी उत्तमोत्तम रसायनयोगही सांगितले आहेत, उदा.
पिपल्ल्या सिन्धुजन्मना । पृथग्लोहैः सुवर्णेन वचया मधुसर्पिषा ।।
सितया वासमायुक्‍ता समायुक्‍ता रसायनम्‌ । त्रिफला सर्वरोगघ्नी मेधायुः स्मृतिबुद्धिदा ।।...अष्टांगसंग्रह उत्तरस्थान
ज्येष्ठमध, वंशलोचन, पिंपळी, सैंधव, सुवर्ण, लोह, रौप्य, वेखंड, मध, तूप, खडीसाखर व त्रिफळा यांचे मिश्रण सेवन केल्यास सर्व रोगांचा नाश होतो व मेधा, आयुष्य, स्मृती, बुद्धी यांचा लाभ होतो.
बुद्धीवर संस्कार होण्यासाठी आयुर्वेदाने इतरही उपाय सुचविले आहेत,

सतताध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनं तद्विद्याचार्यसेवा इति बुद्धि मेधाकरो गणः ।...सुश्रुत चिकित्सास्थान
सातत्याने अध्ययन करणे, मनापासून शास्त्र अभ्यासणे.
सहाध्यायी व्यक्‍तीबरोबर शास्त्राबद्दल संवाद साधणे.
आपल्या शास्त्राशी संबंधित इतर शास्त्रांची माहिती करून घेणे.
ज्या शास्त्राचे अध्ययन करायचे असले त्यातील तज्ज्ञांच्या, आचार्यांच्या सहवासात राहून त्यांची सेवा करणे.

ॐकार गूंजन आवश्‍यक
यातून अजूनही एक गोष्ट लक्षात येते, की बुद्धी संपन्न ठेवायची असली तर तिचा वापर करत राहणे आवश्‍यक आहे. धूळ खात पडलेली तलवार जशी गंजून निकामी होऊ शकते, तसेच बुद्धीच्या बाबतीत घडता कामा नये. बुद्धीने शेवटपर्यत सम राहायला हवे असेल, प्रत्येक वेळी योग्य निर्णय घेऊन जीवन सुखी व्हायला हवे असेल तर बुद्धीवर या प्रकारचे संस्कार करत राहायला हवेत.
बुद्धी व मनाच्या शुद्धीसाठी आणखी एक प्रभावी उपाय म्हणजे प्राणायाम. प्राणायामाच्या नित्य अभ्यासाने मनाची शक्‍ती वाढते, मन स्वतःवर नियंत्रण ठेवू शकले तर त्यामुळे बुद्धी सुद्धा आपले काम व्यवस्थित करू लागते आणि मग अर्थातच शरीर-मनाची सर्व कार्ये व्यवस्थित होऊ लागतात. प्राणायामापेक्षाही अधिक प्रभावी उपचार म्हणजे ॐकार गूंजन (सोम ध्यानपद्धत). यामुळे प्राणायामाचे फायदे मिळतातच, पण मन व बुद्धी अधिक चांगल्या प्रकारे शुद्ध होऊ शकतात.
---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

श्रेयकारी बुद्धी

बुद्धी व मनाच्या शुद्धीसाठी आणखी एक प्रभावी उपाय म्हणजे प्राणायाम. प्राणायामाच्या नित्य अभ्यासाने मनाची शक्‍ती वाढते. मन स्वतःवर नियंत्रण ठेवू शकले, तर त्यामुळे बुद्धीसुद्धा आपले काम व्यवस्थित करू लागते आणि मग अर्थातच शरीर-मनाची सर्व कार्ये व्यवस्थित होऊ लागतात. प्राणायामापेक्षाही अधिक प्रभावी उपचार म्हणजे ॐकार गुंजन. यामुळे प्राणायामाचे फायदे मिळतातच; पण मन व बुद्धी अधिक चांगल्या प्रकारे शुद्ध होऊ शकतात.
सामान्यतः बुद्धी शब्दाचा अर्थ हुशारी असा केला जातो. सांगितलेले चटकन समजणे, ते लक्षात राहणे आणि योग्य वेळी आठवणे हे ज्याला सहज जमते, तो हुशार व बुद्धिमान, असा समज झालेला दिसतो; पण बुद्धीची व्याप्ती याहून खूप मोठी आहे. बुद्धीवर जबाबदारीही याहून जास्ती आहे.
अंतःकरणातील एक महत्त्वाचे तत्त्व म्हणजे बुद्धी. करण म्हणजे साधन. साधन कशाचे, तर ज्ञान करून घेण्याचे. या ज्ञानाच्या साधनांचे दोन गट पाडलेले आहेत...

1. अंतःकरण : यात मन, बुद्धी व अहंकार या तिघांचा समावेश होतो.
2. बाह्यकरण : यात पाच ज्ञानेंद्रियांचा समावेश होतो.

ज्ञानेंद्रियांचा आपापल्या विषयांशी संयोग होतो, पण त्याचे ज्ञान आत होण्यासाठी अंतःकरणाची आवश्‍यकता असते. उदा.- कानांनी ऐकले असे आपण समजत असलो, तरी कानाच्या ठिकाणी राहणाऱ्या श्रोत्रेंद्रियांचा बाहेरच्या बाजूला गाण्याशी संयोग होतो. मनाबरोबर बुद्धी व अहंकार आपला कौल देतात आणि मग आत्मा त्या गाण्याचा अनुभव घेतो. म्हणूनच मन थाऱ्यावर नसले किंवा इतर कोणत्या तरी विषयात गुंतले असले, तर कानावर पडलेला शब्द आतपर्यंत पोचू शकत नाही किंवा बुद्धी आणि अहंकाराने अगोदरपासून अमुक गोष्ट ठरवली असली, तरी शब्दाचा सरळ अर्थ आतपर्यंत पोचत नाही, पूर्वग्रहानुसार अर्थ काढला जातो. व्यवहारात ही गोष्ट अनेकदा अनुभवता येते; पण असे होऊ नये. जे जसे आहे तसेच आतपर्यंत पोचविण्याचे काम बुद्धीचे असते.
समं बुद्धिर्हि पश्‍यति, उचिता बुद्धिः समं यथाभूतं पश्‍यति ।
...चरक शारीरस्थान

बुद्धी सम म्हणजे जे जसे आहे तसे पाहते. बुद्धी उचित असली, शुद्ध असली तरच हे शक्‍य असते.
निश्‍चयात्मिका बुद्धिः ः निश्‍चयाप्रती पोचविणारी ती निश्‍चयात्मिका बुद्धी असेही म्हटले जाते. हे करू का ते करू, हे चांगले का ते चांगले, अशी मनाची दोलायमानता संपुष्टात आणून एका निर्णयाप्रत पोचविण्याचे काम फक्‍त बुद्धी करू शकते. बुद्धी जेवढी शुद्ध असेल तेवढे ती स्वतःचे काम व्यवस्थित करू शकते; पण बुद्धी भ्रष्ट झाली तर त्यामुळे अनेक चुकीचे निर्णय घेतले जातात आणि शेवटी मनुष्याचा नाश होतो.

म्हणूनच बुद्धी फक्‍त हुशारीपुरती मर्यादित नसते, तर जीवन संपन्न करायचे असेल, खऱ्या अर्थाने जगायचे असेल आणि स्वतःचा उत्कर्ष साधायचा असेल, तर बुद्धी चांगली असायला हवी, शुद्ध असायला हवी.
बुद्धीची व्याप्ती इतकी मोठी आहे, की बुद्धीलाच काही ठिकाणी प्रज्ञा असे संबोधलेले आहे. चरकसंहितेत पहिल्या अध्यायात रोगाचे मुख्य कारण काय आहे, हे समजावताना म्हटले आहे - 

कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च।
द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसंग्रहः।।

काळ, बुद्धी व इंद्रिय यांचा अयोग, मिथ्यायोग व अतियोग हे सर्व रोगांचे कारण असतात. या ठिकाणी बुद्धी हा शब्द "प्रज्ञा' या अर्थाने वापरलेला आहे.
म्हणजेच बुद्धी, धृती व स्मृती हे तीन प्रज्ञाभेद असले तरी त्यात बुद्धी हीच सर्वश्रेष्ठ असते. बुद्धी बिघडली आणि प्रज्ञापराध घडला तर त्यातून अनेक शारीरिक, मानसिक विकार होऊ शकतात. 
शुद्ध बुद्धीची व्याख्या अशी केलेली आहे-
बुद्धेः निश्‍चयात्मकज्ञानकरत्वे पाटवम्‌ ।...चरक सूत्रस्थान

निश्‍चित व योग्य ज्ञान करण्याचे कौशल्य म्हणजे बुद्धीची शुद्धता. याउलट बुद्धी भ्रष्ट झाली की काय हितकर आहे, काय अहितकर आहे, काय क्षणभंगुर आहे, काय चिरंतन आहे, हे समजू शकत नाही. उलट विषमज्ञान होते, म्हणजे जे हितकर आहे ते अहितकर वाटते; जे चिरंतन आहे त्याकडे लक्ष न देता क्षणभंगुराची ओढ लागते. चांगले काय, वाईट काय हे कळेनासे होते. करायला पाहिजे त्या गोष्टी होत नाहीत, जे करायला नको ते करावेसे वाटते. मुख्य निर्णय देणारी बुद्धीच चुका करायला लागली, की नंतर सगळेच शारीरिक, मानसिक व्यवहार चुकीचे होत जातात.

शुद्धौ बुद्धिप्रसादः।...सुश्रुत चिकित्सास्थान
म्हणजे मन शुद्ध असले, तरच बुद्धी प्रसन्न राहू शकते आणि मनाच्या शुद्धीसाठी आयुर्वेदात सत्त्वावजय म्हणून उपचार सांगितला आहे. मन शुद्ध ठेवण्यासाठी, "सत्त्वावजय' होण्यासाठी चरकसंहितेत खालील उपाय सुचविले आहेत- 

ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः ।...चरक सूत्रस्थान
ज्ञान, विज्ञान, धैर्य, स्मृती व समाधी यांच्यायोगे मनावर नियंत्रण ठेवता येते. 

ज्ञानम्‌ अध्यात्मज्ञानम्‌ ।
ज्ञान म्हणजे अध्यात्मज्ञान असे टीकाकार सांगतात. अध्यात्म हा शब्द या ठिकाणी आत्मा, निर्वाण संबंधातले अध्यात्मशास्त्र या अर्थाने वापरलेला नाही, तर "स्व-शरीर' या अर्थाने वापरलेला आहे.

आत्मशब्दो।त्र स्वशरीरवचनः ।
येथे "आत्म' हा शब्द शरीरवाचक आहे. म्हणजेच मनावर काम करण्यासाठी अगोदर स्वतःचे शरीर, स्वतःची प्रकृती माहिती हवी. आहार काय असावा, आचरण कसे असावे, कामधंद्याचे स्वरूप कसे असावे, या सर्व गोष्टींबद्दल यथार्थ ज्ञान असायला हवे. उदा.- एखाद्याची प्रकृती नाजूक व संवेदनशील असली आणि त्याला नोकरीधंद्याच्या ठिकाणी अतिरिक्‍त मानसिक ताण येत असला, तर हळूहळू मानसिक अनारोग्याची सुरवात होऊ शकेल.

विज्ञानम्‌ शास्त्रज्ञानम्‌ ।
अर्थात निरोगी मनासाठी शास्त्राची योग्य माहिती असायला हवी. यात आरोग्यशास्त्र, तसेच इतर जीवन संपन्न करण्यास मदत करणाऱ्या शास्त्रांचा अंतर्भाव होतो. यामुळे मनावर चांगले संस्कार होऊ शकतात आणि बुद्धीने, प्रज्ञेने दिलेल्या निर्णयानुसार हे संस्कारसंपन्न मन योग्य गोष्टी करण्यास प्रयुक्‍त होते. शास्त्रांची, खऱ्या ज्ञानाची माहितीच नसेल, तर बुद्धीही चुकीचा निर्णय देते. मनही संस्कारशून्य असल्याने चुकीच्या गोष्टींकडे धाव घेते.
धैर्यमविषादेन परीक्षेत्‌ ।...चरक विमानस्थान

धैर्य म्हणजे धीर. मनाने धीर सोडता कामा नये. धीर सुटला, मन खचले तर मनावर नियंत्रण ठेवणे आणखीनच कठीण होते. धीर कायम ठेवण्यासाठी मन विषण्ण होऊ न देणे गरजेचे असते. त्यामुळे किमान छोट्या छोट्या गोष्टींसाठी मनाचा त्रागा न करणे, चुकीच्या किंवा अवाजवी अपेक्षा न ठेवणे, चांगल्या गोष्टी ऐकण्या-वाचण्याने, मन शांत करणारे संगीत ऐकण्याने, कुठल्यातरी चांगल्या गोष्टीत रमवून मन प्रसन्न व शांत ठेवले तर मनाची "धैर्यता' टिकवता येऊ शकते.

स्मृति - अनुभूतार्थस्मरणम्‌ ।
अनुभवातून शहाणपण येते असे म्हटले जाते ते खरेच आहे. चांगल्या वागण्याचे झालेले चांगले फायदे व चुकीच्या वागण्याने झालेले नुकसान स्मृतीत ठेवले, बरा-वाईट अनुभव गाठीशी ठेवला तर मनाला योग्य व चांगल्या गोष्टी करण्यास प्रवृत्त करता येते.
समाधी-विषयेभ्यो निवर्त्य आत्मनि मनसो नियमनम्‌ ।
विषयांपासून निवृत्त होऊन मन आत्म्याच्या ठिकाणी केंद्रित होणे म्हणजे "समाधी'. ही अवस्था साध्य होणे अवघड असले, तरी त्या दृष्टीने होता येईल तेवढे प्रयत्न निश्‍चितपणे करता येतात. विषयप्राप्तीसाठी शरीरास पळविणारे मन आवरून व नियमित करून, त्याला शरीरात म्हणजे पर्यायाने आत्मरूपात समाविष्ट करणे ही समाधी. अशा प्रकारे सात्त्विकतेची परमावस्था म्हणजे समाधी.

बुद्धिन्द्रियमनः शुद्धिमारुतस्यानुलोमता।
सम्यक्‌ विरिक्‍तलिंगानि कायाग्नेश्‍चानुवर्तनम्‌ ।।

बुद्धी, इंद्रिये आणि मन यांची शुद्धी, वाताचे अनुलोमन आणि अग्नी समस्थितीत राहणे हे सर्व शास्त्रोक्‍त पद्धतीने केलेल्या योग्य विरेचनाने शक्‍य होते.
बुद्धी व मनाच्या शुद्धीसाठी आणखी एक प्रभावी उपाय म्हणजे प्राणायाम. प्राणायामाच्या नित्य अभ्यासाने मनाची शक्‍ती वाढते. मन स्वतःवर नियंत्रण ठेवू शकले, तर त्यामुळे बुद्धीसुद्धा आपले काम व्यवस्थित करू लागते आणि मग अर्थातच शरीर-मनाची सर्व कार्ये व्यवस्थित होऊ लागतात. प्राणायामापेक्षाही अधिक प्रभावी उपचार म्हणजे ॐकार गुंजन (सोम ध्यानपद्धत). यामुळे प्राणायामाचे फायदे मिळतातच; पण मन व बुद्धी अधिक चांगल्या प्रकारे शुद्ध होऊ शकतात.

बुद्धी व मेधा संपन्न असाव्यात असे वाटणे अगदी स्वाभाविक आहे. बुद्धी प्रगल्भ करता येते, संस्कारांच्या माध्यमातून बुद्धी तल्लख करता येते, बुद्धीला चालना देता येते. हे काम गर्भावस्थेमध्ये गर्भसंस्कारांच्या माध्यमातून करता येते. विशेषतः गर्भसंस्कार संगीतातील मंत्र, स्तोत्र, विशेष वाद्यांचे वादन यांच्या साह्याने करता येते आणि जन्मानंतर बुद्धी व मेधाकर गणाच्या साह्याने साध्य करता येते.

सतताध्ययनं वादः परतन्त्रावलोकनम्‌ तद्विद्याचार्य सेवा च इति बुद्धिमेधाकरो गणः ।...सुश्रुत चिकित्सास्थान
सतत अध्ययन-अध्ययन करणे म्हणजे नुसते पाठांतर करून चालत नाही, तर विषय समजून घेण्याचा प्रयत्न करणे आवश्‍यक असते. विषय समजणे म्हणजे नुसता शब्दांचा अर्थ लक्षात ठेवणे नाही, तर आतले ज्ञान ण्याचा प्रयत्न करणे.

वाद ः वाद म्हणजे चर्चा. ज्या शास्त्राचा अभ्यास करतो आहोत त्या शास्त्रासंबंधी इतरांशी चर्चा करणे, आपले शास्त्रसंमत मत मांडणे.

परतंत्रावलोकन ः इतर शास्त्रांकडे लक्ष ठेवणे, पण तरीही स्वतःच्या शास्त्राशी ठाम राहणे.

तद्विद्याचार्यसेवा ः शास्त्रामध्ये जे तज्ज्ञ आहेत, निपुण आहेत, त्यांची सेवा करणे, त्यांच्याकडून ज्ञान आत्मसात करण्याचा प्रयत्न करणे.

थोडक्‍यात काय, तर शरीर व मनाचे संपूर्ण आरोग्य राखायचे असेल, संपन्न जीवन जगायचे असेल, तर त्यासाठी शुद्ध, संपन्न बुद्धी आवश्‍यक आहे आणि हे करणे आपल्याच हातात आहे. 
 
- डॉ. श्री बालाजी तांबे 
---- Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog