विसरणे

डॉ. ह. वि. सरदेसाई

साचविलेल्या अनुभवाची पुनःपुन्हा पुनरावृत्ती करण्याने साठवणे टिकते व पुनरावृत्ती सहज होते. असे केले गेले नाही, तर पुनरावृत्ती कठीण होते. जी गोष्ट आपल्याला आठवणे आवश्‍यक आहे तिचे स्मरण रोज करणेच इष्ट.


आलेला अनुभव साचविणे आणि त्याची पुन्हा जाणीव करता येणे असे स्मृतीचे स्वरूप असते. अनुभवाची आठवण न होणे म्हणजे विस्मृती, विसरणे. अनुभव आपल्या ज्ञानेंद्रियांतून मेंदूकडे जातात. स्पर्श, चव, दृष्टी, ऐकणे आणि वास या संवेदना आपल्या अनुभवाला पायाभूत असतात. दोन किंवा अधिक संवेदना मिळून ओळख पटते. विशिष्ट रंग, रूप, वास, चव इत्यादींमुळे आपण हे फळ "आंबा' आहे असे ओळखू शकतो. ओळखलेल्या अनुभवाकडे आपले लक्ष गेले, तरच हा अनुभव आपल्या मेंदूत रेखाटला जातो. दररोज हजारो अनुभव विविध संवेदनांमार्फत मेंदूत जातात; पण ज्यांच्याकडे लक्ष गेले असेल तेवढेच अनुभव मेंदूत रेखाटले जातात (रजिस्ट्रेशन registration) रेखाटलेले अनुभव मेंदूच्या काही भागांत साचवून ठेवले जातात. एनकोडिंग (encoding) ऍण्ड रिटेंशन (retantion) ही साचविण्याची पद्धत विद्युत रासायनिक असते. अशा तऱ्हेच्या साठविलेल्या अनुभवाला पुनरावृत्त करणे (recal ) म्हणजे आठवणे, तो अनुभव जाणिवेच्या क्षेत्रात आणणे. रेखाटन, संचय आणि पुनरावृत्ती यांपैकी कशातही दोष झाला, तर विस्मृती होते.

संवेदनाच झाली नाही, तर रेखाटन होण्याचा प्रश्‍नच येणार नाही. संवेदना एकत्र येऊन ओळख पटली; परंतु तेथे लक्ष गेलेले नसले, तरी देखील रेखाटन होणार नाही. आपल्याला कोणीतरी एक काम सांगते; पण ऐकताना आपले तिकडे लक्ष नसेल, तर या संदेशाचे रेखाटन होणार नाही, झालेच तर फारच पुसट होईल. अभ्यास करताना आपण काय वाचतो आहोत इकडे ध्यान नसेल, तर विषय लक्षात राहणार नाही. आपले लक्ष जाणे अनेक गोष्टींवर अवलंबून असते. हेतुपुरस्सर लक्ष देणे म्हणजे मन एकाग्र करणे, याला प्रयत्न लागतात. या एकाग्र मनाला (consentration) मनाच्या चंचलतेला आवर घालण्याची सवय लावावी लागते (stop distraction) व (every thing eles)अशा मनाच्या एकाग्र स्थितीत रेखाटन योग्य होते. मनाची एकाग्रता कधी कधी सहजही होऊ शकते. एखाद्या विषयात रस असेल, तर मन एकाग्र होणे सोपे जाते. हा रस निर्माण करणे हे चांगल्या शिक्षकाचे प्रथम कर्तव्य आहे. रसाची निर्मिती विषयाचे मृदृत्व पटण्यावर असते. हा विषय समजून मला काय फायदा होणार आहे, हे समजण्याखेरीज विषयात मन रस घेऊ शकणार नाही. कुतूहल देखील रस निर्माण करू शकते. विषयाची आवड ही अनेक विषय शिकविणाऱ्या शिक्षक - शिक्षिकेबद्दलच्या भावनाचे रूपांतर असते. शिकविणारी व्यक्ती आवडली, तर विषयही आवडू लागतो. आपले ज्ञान, शिकविण्याचे कौशल्य आणि विद्यार्थ्यांबद्दल असणारी आत्मीयता या गुणांची विद्यार्थ्यांना आलेली प्रचिती, यावर आपण शिक्षक म्हणून विद्यार्थ्यांच्या मनात कसे राहतो हे ठरते, हे प्रत्येक शिक्षकाला समजले पाहिजे. शिक्षकाचे दर्शन देखील काही वयात महत्त्वाचे ठरते. कोणत्याही कारणाने अनुभव घेताना तिकडे लक्ष दिले गेले नाही, तर तो अनुभव आठवणीत साठला जाणार नाही. विस्मृती अटळ आहे.

मेंदूच्या अनेक भागांचा स्मरणशक्तीशी निकटचा संबंध असतो. या सर्व भागांचे कार्य चांगले चालले, तरच अनुभवाचे विद्युत रासायनिक स्वरूपात रूपांतर (एनकोडिंग) व साठवण (retantion) शक्‍य आहे. मेंदू हा विलक्षण अवयव आहे. त्यात १२०००००००००००० (बारा हजार कोटी) इतक्‍या पेशी असतात. प्रत्येक पेशीला योग्य प्राणवायू, ग्लुकोज, शर्करा, ओमेगा, ३ मेदाम्ले, सर्व जीवनसत्त्वे, विविध सार आणि अत्यावश्‍यक अमायनी आम्ले मिळावी लागतात. मेंदूला इजा होणे (हेड इन्जुरी head enjury), विविध रासायनिक द्रव्यांशी संपर्क येणे (उदाहरणार्थ- मद्यपान, कोकेन, गांजा, भांग, झोपेची औषधे इत्यादी), मेंदूला रक्तपुरवठा कमी पडणे (रोहिणी काठीण्य, आजार, धूम्रपान) मेंदूचे आजार (ब्रेन ट्युमर्स लीरळपर् brain tumor दाह इत्यादी) विषाणू व जिवाणूंमुळे होणारे आजार, अशी मेंदूला इजा होणाऱ्यांची यादी मोठी आहे. आपली प्रकृती उत्तम ठेवणे हे प्रत्येकाचे आद्यकर्तव्य आहे. कोणत्याही कारणाने मेंदूचे काम नीट न झाल्यास स्मरणशक्तीवर मोठाच आघात होणे संभवते.

साचविलेल्या अनुभवाची पुनःपुन्हा पुनरावृत्ती करण्याने हे साठवणे टिकते व पुनरावृत्ती सहज होते. असे केले गेले नाही, तर पुनरावृत्ती कठीण होते. जी गोष्ट आपल्याला आठवणे आवश्‍यक आहे तिचे स्मरण रोज करणेच इष्ट. उदा.- रोज पाढे म्हटले तरच सतरा साते किती हे आठवेल! अभ्यास याचा अर्थच तीच तीच गोष्ट पुनःपुन्हा वाचणे, पुनःपुन्हा आठवणे. समजलेली गोष्ट दीर्घकाळ साचते, न समजता केवळ ऐकलेली गोष्ट लक्षात दीर्घकाळ राहणार नाही, विसरून जाईल. विसरणे हे जरी मेंदूच्या आजाराचे महत्त्वाचे लक्षण असले, तरी दैनंदिन व्यवहारात लक्ष नसणे हेच महत्त्वाचे कारण असते. आपण जे पाहतो आहोत, जे ऐकतो आहोत तेथे लक्ष देणे ही चांगल्या स्मरणशक्तीची गुरुकिल्ली आहे. सकस आहार, नियमाने केलेला व्यायाम, आंतर्बाह्य स्वच्छता, कोणत्याही व्यसनाच्या आहारी न जाणे, वेळोवेळी अभ्यास आणि पाठांतराची नियमित उजळणी यामुळे स्मरणशक्ती तीव्र राहील

Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog

विसरू नका स्मृतीचे महत्त्व!

विसरू नका स्मृतीचे महत्त्व!


(डॉ. श्री बालाजी तांबे)
ज्यांना उत्तम स्मृती हवी आहे, त्यांना श्रुती वाढविणे आवश्‍यक असते. त्यासाठी लक्षपूर्वक ऐकणे आणि मला अजून बरेच काही कळलेले नाही, ते जाणून घेता येऊ शकेल हे समजणे आवश्‍यक असते. एखाद्याने चूक दाखविली तरी त्यामुळे माझे कल्याणच होणार आहे, ही संकल्पना मनात असली तर कुठलीही गोष्ट ऐकता येऊ शकते. लक्षात राहू शकते. .......
भारतीय प्रार्थनापद्धतीत "श्रुति-स्मृति-पुराणोक्‍तफलप्राप्त्यर्थं' असा संकल्प आढळतो. जे कानावर पडले आहे ते ऐकणे म्हणजे "श्रुती'. कानावर पडलेले सर्वच लक्षात राहाते असे नाही. अनेकांनी बहुतेक वेळा लक्ष देऊन ऐकलेलेच नसते. मनुष्याच्या स्वभावाप्रमाणे तो स्वतःला सोयीचे, स्तुतिपर व स्वतःच्या फायद्याचे तेवढे ऐकतो. त्यामुळे इतर गोष्टी ऐकू येत नाहीत. आवाज कानावर पडतो, शब्दही कानावर पडतात, अर्थ कळला असे वाटते, ऐकल्यासारखे वाटते पण ऐकलेले नसते असा अनुभव पुष्कळ वेळा येतो.

याचाच अर्थ काय तर ऐकणे ही कृती नुसत्या कानावर अवलंबून नाही. मनुष्य बहिरा नाही म्हणजे तो ऐकतोच असे नव्हे. अवधानाने लक्ष देऊन जाणीवपूर्वक ऐकलेले ते श्रुती व असे ऐकलेले पुन्हा पुन्हा ऐकता येते. किंबहुना असे ऐकलेले स्मृतीमध्ये परिवर्तित होते. संगणकाच्या भाषेत बोलायचे झाले तर जे हार्ड डिस्क वर सेव्ह झालेले असते ती स्मृती व अशी स्मृती कधीही नष्ट होत नाही.

आवाज जरी अवकाशात कायम राहात असला तरी तो श्रुती, स्मृती या संकल्पनेत गेलेला नसल्याने गोंगाटाच्या स्वरूपात शिल्लक राहतो. त्या सगळ्याचा मिळून फार तर ॐकार नादाप्रमाणे ऐकू येऊ शकेल पण त्यातल्या वेगवेगळ्या संकल्पना ओळखण्यासाठी खूप तपश्‍चर्येची आवश्‍यकता असते. पण नाद श्रुती-स्मृतीत साठवला गेला तर तो सर्व काळी, सगळ्या वेळी उपलब्ध होऊ शकतो व नंतर त्याच्यावर अवलंबून फलश्रुती तयार होते.

यात पुराणोक्‍त शब्द यासाठी जोडला की विचारांना भौतिकतेत परिवर्तित केल्याशिवाय फळ मिळाल्याचे समाधान होत नाही. या त्रिमितीच्या जगतात शरीररूपाने जगत असताना पंचेंद्रियगोचर वस्तू प्राप्त झाल्यावरच काहीतरी मिळाल्याची जाणीव होते. वाढदिवसाच्या शुभेच्छा मनात असल्या तरी त्या पोचविण्यासाठी गुलाबाच्या फुलाची तरी गरज असतेच किंवा एखादी शरीरमुद्रा वा आलिंगनादी क्रिया असा स्पर्शभेट झाल्यानंतरच काही तरी उपलब्धी झाली असे वाटते.

सिद्धांतांना पंचमहाभूतांच्या भौतिक मर्यादेत आणून जगताच्या व्यवहारात समजतील अशा रीतीने कथा सांगणे म्हणजे "पुराण'. श्रुति-स्मृतीत असलेल्या संकल्पना भौतिकात प्राप्त होण्यासाठी प्रार्थना केलेल्या असतात व त्यात श्रुति-स्मृति- पुराणोक्‍तफलप्राप्त्यर्थं असा संकल्प अंतर्भूत केलेला असतो. त्यावरून एक गोष्ट लक्षात येते की ज्यांना उत्तम स्मृती हवी आहे त्यांना श्रुती वाढविण्याचा प्रयत्न करणे आवश्‍यक असते. श्रुती वाढविण्यासाठी दोन मार्ग आहेत. एक म्हणजे लक्षपूर्वक ऐकणे, ज्यासाठी माणसाला माझ्याहून कुणीतरी मोठा असू शकतो व परमेश्‍वर सर्वात मोठा आहे, मला अजून बरेच काही कळलेले नाही व ते जाणून घेता येऊ शकेल हे समजणे आवश्‍यक आहे. एखाद्याने चूक दाखविली तरी त्यामुळे माझे कल्याणच होणार आहे ही संकल्पना मनात असली तर कुठलीही गोष्ट ऐकता येऊ शकते.

विषयांचे सुख द्वाड, येथे बहु गोड
पुढे आहे अवघड, यमयातना

असे तुकाराम महाराजांनी सांगून ठेवले आहे. विषयांचे सुख गोड वाटले तरी ते क्षणिक असते म्हणून त्यात निदान अति काळापर्यंत तरी अडकू राहू नये असा बोध घेण्यासारखा आहे. एखाद्या कल्पनेला फार लांब काळापर्यंत चिकटून राहण्याच्या सवयीमुळे वर्तमान काळात जगता येत नाही म्हणजेच पुढची संकल्पना ऐकू येत नाही, समजून घेता येत नाही. तसेच ज्या अर्थी मनुष्याला दोन कान व एक तोंड मिळालेले आहे त्या अर्थी त्याने बोलण्यापेक्षा दुप्पट ऐकावे असे अभिप्रेत धरले तर ऐकण्यासाठीही आपण वेळ द्यायला हवा हे सत्य आपल्याला समजून येईल.

अशा तऱ्हेने ऐकण्याची तयारी झाल्यानंतर इंद्रियांना सवय लावण्यासाठी उघड्या डोळ्याने परमेश्‍वराचे एकाग्र ध्यान करणे किंवा डोळे बंद करून एकाग्रतेने अंतर्मुख होण्याचा प्रयत्न करणे, या गोष्टींची आवश्‍यकता भासेल. श्रुती वाढविण्यासाठी कानाचे आरोग्य सांभाळणे खूप गरजेचे असते. ऐकणे व बोलणे हे एकाच दरवाजातून आत बाहेर जाणाऱ्या दोन गोष्टी आहेत. तेव्हा तोंडाने किती बोलायचे व त्यावर किती ताण द्यायचा हे ठरवून मौनाची उपासना आचरल्यास श्रुती वाढविण्यासाठी उपयोग होतो. कानात "संतुलन श्रुती तेला'सारखे एखादे तेल टाकल्यास किंवा वेळच्या वेळी कान साफ करून घेतल्यास कानात जमणारा मळ निघून जाऊन कान साफ होतो तसेच अधून मधून कोणीतरी कान उघाडणी केल्यासही कान साफ होतो. झोपताना डोक्‍यावर एखादे तेल लावले, एरंडेल तेल टाळूवर लावून झोपले किंवा विशेष तयार केलेल "संतुलन ब्रह्मलीन तेल' टाळूवर चोळून झोपले तर मेंदूच्या आतील आरोग्य चांगले राहून श्रुती व्यवस्थित पोचू शकतात. सतत स्वार्थप्रेरित कल्पना न जोपासता बाहेरच्या जगताची आपल्याला जशी गरज आहे तशी आपलीही बाहेरच्या जगाला गरज आहे हे लक्षात ठेवून, बाहेरच्या जगाला काय देतो आहोत याचा विचार करण्याने सारासार विवेक जागृत होऊन निर्णायक क्षमता जागृत होते ज्यामुळे श्रुतींचे रूपांतर स्मृतीत होते.

नुसतीच घोकंपट्टी करून लक्षात ठेवलेली सूत्रे जशीच्या तशी परीक्षेत उतरवली तर या गोष्टीला एका टेपवरून दुसऱ्या टेपवर किंवा संगणकाच्या एका हार्ड डिस्कवरून दुसऱ्या हार्ड डिस्कवर उतरवण्याइतकेच महत्त्व आहे. जिवंत माणसात व मशीनमध्ये असलेला फरक समजून घेऊन स्मृतीचा उपयोग अनुभव म्हणून केला व त्याचा व्यवहारात प्रचार केला तर बोलणे म्हणजे केवळ बडबड न राहता त्याचा "वेद" होऊ शकतो.

प्रत्येक गोष्ट लक्षात ठेवताना म्हणजेच स्मृतीची शक्‍ती वाढवत असताना ती मशीन म्हणून न वाढवता एक मनुष्य म्हणूून वाढविलेली असली व स्मृतीचा उपयोग केवळ वैयक्‍तिक कारणासाठी नाही तर कौटुंबिक व सर्व मानवजातीच्या कल्याणासाठी करणे आवश्‍यक आहे हे लक्षात ठेवले तर स्मृती वाढविण्याचे तंत्र आपसूकच अवगत होईल.

-----------------------------------------------------
डॉ. श्री बालाजी तांबे यांच्याशी संपर्कासाठी टाईप करा fdoc आणि पाठवा 5432 वर
-----------------------------------------------------

- डॉ. श्री बालाजी तांबे