अन्नयोग : सुकामेवा

सुक्‍यामेव्यातील बहुतेक सर्व पदार्थ अतिशय रुचकर असतात; पण प्रत्येक पदार्थाचे आयुर्वेदिक गुण लक्षात घेतले, तर आपल्या प्रकृतीसाठी कोणता सुकामेवा किती प्रमाणात खायचा, कोणते पदार्थ रोज खायचे, कोणते क्वचित खायचे, हे ठरविता येणे शक्‍य आहे.

सुकामेवा नावाप्रमाणेच सुकवलेला असल्याने साठवून ठेवण्यास, आयात-निर्यात करण्यास सुटसुटीत असतो, म्हणूनच जगभरात सुकामेवा खाण्याची पद्धत प्रचलित आहे. सणा-समारंभाला किंवा उत्सवाच्या निमित्ताने सुकामेवा देण्याची पद्धतही मोठ्या प्रमाणावर रूढ झालेली दिसते.

खारीक
विशिष्ट जातीचा खजूर वाळवून खारीक तयार केली जाते. संस्कृत; तसेच हिंदीत खर्जुरी, मराठीत खारीक, तर इंग्रजीत ड्राय डेट असे म्हणतात.
खर्जुरी तुवरा ज्ञेया सा पक्वा मधुरा मता ।
तुवरा शीतला वृष्या श्‍लेष्मशुक्रविवर्धिनी।।
लघ्वी च कृमिकृत्‌ ज्ञेया वातपित्तमदापहा।
मूर्च्छां मदात्ययं दाहं क्षयं चैव विनाशयेत्‌ ।। ...निघण्टु रत्नाकर
रस - मधुर, तुरट
गुण - लघू म्हणजे पचण्यास हलकी
वीर्य - शीत
दोष - वात-पित्तशामक
* खारीक शुक्रधातूसाठी पोषक असते. मूर्च्छा व मद्यपानाने उत्पन्न होणारे रोग, दाह, क्षय यांचा नाश करते; मात्र अति प्रमाणात सेवन केल्यास जंतकारक असते.
* उष्णता वाढल्याने नाकातून रक्‍त येते, त्यावर साजूक तुपात भिजवलेली खारीक खाण्याचा उपयोग होतो.
* खारीक हाडांसाठी पोषक असते. पाठीचा कणा व सांधे यांची झीज होणे, अशक्‍ततेमुळे कंबर दुखणे वगैरे त्रासांवर खारकेची पूड दुधासह घेणे उपयुक्‍त असते. कपभर दूध एक-दोन खारकेच्या चूर्णासह उकळवून घेण्याने शरीरशक्‍ती वाढते, शुक्रधातूचे पोषण होते.


खजूर
खजुराला संस्कृतमध्ये खर्जुर, मराठीत खजूर, तर इंग्रजीत डेट म्हणतात.
रस - मधुर, तुरट
गुण - लघू म्हणजे पचण्यास हलका
वीर्य - शीत
दोष - वात-पित्तशामक
* खजूर हृदयासाठी पोषक असतो. साजूक तुपाबरोबर खाण्याने अधिक पथ्यकर बनतो.
* खजूर रात्री पाण्यात भिजत घालून सकाळी कोळून घेऊन ते पाणी प्यायले असता शौचाला साफ होण्यास मदत होते.
* खजुराच्या बीचे चूर्ण करून त्याची धुरी मूळव्याधीच्या मोडास दिली असता सूज व वेदना कमी होण्यास मदत मिळते.
* काळा खजूर व तूप हे मिश्रण नियमित घेण्याने रक्‍त वाढते; तसेच मांसधातूचेही पोषण होते.
* खजुरापासून तयार केल्या जाणाऱ्या मद्याला खर्जुरी म्हणतात. हे चवीला अतिशय रुचकर; तसेच पौष्टिक असते.
* साधारणतः एक-दोन खजूर तुपासह खावेत. मधुमेही व्यक्‍तींनी; अपचनाचा त्रास असणाऱ्यांनी खजूर नियमित न खाणे चांगले.

जर्दाळू
मराठीमध्ये जर्दाळू तर इंग्रजीमधे ऍप्रिकॉट नावाने प्रसिद्ध. शीत प्रदेशात येणाऱ्या या फळाचा भारतात, आयुर्वेदात कमी उल्लेख होताना दिसतो. जर्दाळू ताजा, ओलाही खाता येतो त्याचप्रमाणे थोडा संस्कार करून टिकविता येतो; तसेच पूर्णतः सुकवूनही ठेवता येतो. जर्दाळूच्या आत बी असते, त्यात बदामासारखी बीजमज्जा असते, तीही खाता येते. आयुर्वेदिक निकष लावता जर्दाळूचे गुणधर्म याप्रमाणे सांगता येतील.
रस - मधुर किंचित आंबट
गुण - स्निग्ध
वीर्य - शीत
दोष - वात-पित्तशामक
* जर्दाळू पौष्टिक असतात, शरीरशक्‍ती वाढवितात, जर्दाळूच्या बीमधला बदाम अतिशय रुचकर व पौष्टिक असतो.


अक्रोड
संस्कृतमध्ये अक्षोट, हिंदीत अखरोट व इंग्रजीत वॉलनट म्हणतात.
वीर्यवृद्धिकरश्‍चोष्णो रुचिदः कफपित्तकृत्‌ ।
गुरुः प्रियो बलकरः कफकृत्‌ मलबन्धकृत्‌।। ...निघण्टु रत्नाकर
रस - मधुर
गुण - गुरू म्हणजे पचायला जड
वीर्य - उष्ण
दोष - कफपित्तवर्धक, वातशामक
* अक्रोड रुचकर असतो, ताकद वाढवतो, मलप्रवृत्ती बांधून होण्यास मदत करतो, हृदयरोग, रक्‍तक्षय वगैरे त्रासात हितकर असतो.
* अक्रोडाची रचना मेंदूत असणाऱ्या सुरकुत्यायुक्त पांढरट भागाशी (ग्रे मॅटरशी) साधर्म्य दाखविणारी असते आणि अक्रोड मेंदूसाठी हितकारक असतो. अक्रोड पचायला जड असल्याने फार शरीरमेहनत न करणाऱ्यांनी नियमितपणे खाणे चांगले नसते.
* पित्ताचा त्रास असणाऱ्यांनीही अक्रोड जपून खावा.

- डॉ. श्री बालाजी तांबे Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog