अन्नयोग : सुकामेवा

सुकामेवा लहान मुलांपासून ज्येष्ठांपर्यंत सर्व जण आवडीने खातात. पौष्टिकतेच्या दृष्टीनेही सुकामेवा उत्तम असतो. आपल्या प्रकृतीला कोणता सुकामेवा किती प्रमाणात खायचा हे समजून घेतले, तर सुक्‍यामेव्याचा आरोग्यासाठी उत्तम उपयोग होऊ शकतो.

काजू
संस्कृतमध्ये काजूतक, मराठी व हिंदीत काजू व इंग्रजीत कॅश्‍यू नट नावाने प्रसिद्ध.
काजुतकस्तु तुवरो मधुरोष्णो लघुः स्मृतः। धातुवृद्धिकरो वातकफगुल्मोदरज्वरान्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर

* रस - मधुर, किंचित तुरट
* वीर्य - उष्ण
* दोष - पित्तवर्धक, वात-कफशामक
* काजू धातूंची वृद्धी करतात. गुल्म, उदर, ज्वरात हितकर असतात; पण पचनशक्‍तीचा विचार करून बेताने खावेत.

खडीसाखर व काजू एकत्र घेतले असता भूक शांत होते व ताकद वाढते.
* कच्च्या काजूंपेक्षा भाजून घेतलेले काजू पचायला सोपे असतात. खारवलेले किंवा मिरपूड लावलेले काजू अतिशय रुचकर लागतात. ओल्या काजूंची भाजी करता येते.
* पुलाव, मसालेभात वा काही भाज्यांमध्ये काजू टाकण्याची पद्धत असते. मधुमेह, पचनविकार, सूज, पित्ताचा त्रास वगैरे विकारांत काजू टाळणेच श्रेयस्कर असते.

पिस्ता
संस्कृतमध्ये निकोचक, मराठी व हिंदीत पिस्ता व इंग्रजीत पिस्ताचिओ नावाने प्रसिद्ध.
निकोचकं गुरु स्निग्धं वृष्योष्णं धातुवर्धकम्‌ । रक्‍तप्रसादनं स्वादु बल्यं पित्तकरं मतम्‌ ।।
तिक्तं सरं च कफहृद्वातगुल्मत्रिदोषजित्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर

* रस - मधुर, र् ीगुण - स्निग्ध, गुरू म्हणजे पचायला जड
* वीर्य - उष्ण, र् ीदोष - पित्तकर, कफ-वातशामक
* पिस्ते धातू वाढवितात. पौष्टिक असतात. ताकद वाढवितात. सारक म्हणजे शौचाला साफ व्हायला मदत करणारे असतात. रक्‍त शुद्ध करतात.
* सहसा पिस्ते खारवूनच खाल्ले जातात. पिस्त्यांमधून काढलेले तेल डोक्‍याला लावल्याने डोके शांत व्हायला मदत मिळते.
* पिस्ते रुचकर व पोषक असले तरी पित्तकर, पचण्यास जड असल्याने एका वेळी खूप खाणे योग्य नसते.

चारोळी
संस्कृतमध्ये प्रियाल वा राजादन, मराठीत चारोळी व हिंदीत चिरोंजी म्हणतात.
चारोली मधुरा वृष्या चाम्ला गुर्वी सरा मता।
स्तम्भकरी स्निग्धा शीतला धातुवर्धिनी ।।
कफकृत्‌ दुर्जरा बल्या प्रिया वातविनाशिनी ।
वृष्या च दाहपित्तघ्नी तत्तैलं मधुरं गुरु ।।...निघण्टु रत्नाकर

* वीर्य - शीत,दोष - पित्तशामक, वातशामक
* चारोळ्या सुका मेवा म्हणून खाल्ल्या जात नाहीत, पण खीर, श्रीखंड वगैरे पक्वान्नांमध्ये चारोळ्या वापरण्याची पद्धत आहे. डिंकाच्या लाडूतही चारोळ्या वापरतात.
* चारोळ्या धातुपोषक असतात, पण पचायला जड असतात.
* चारोळ्या स्वादिष्ट असतात, पण अति प्रमाणात खाल्ल्यास आमदोष वाढू शकतो.

गोडांबी
बिब्ब्याच्या बीमधील मज्जा म्हणजे गोडांबी होय. मराठीत गोडांबी तर इंग्रजीत मार्किंग नट कर्नेल म्हणतात.
भल्लातकस्य बीजं तु कान्तितृप्तिकरं मतम्‌।
गुरु वृष्यं चाग्निदीप्तिकरं दाहकफापहम्‌ ।।
शोषं वातं कृमीन्‌ पित्तमरुचिं चैव नाशयेत्‌ ।।...निघण्टु रत्नाकर
* रस - मधुर
* गुण - गुरू म्हणजे पचण्यास जड
* वीर्य - शीत
* दोष - वात-पित्त-कफनाशक
* गोडांबी बिब्ब्याच्या एकदम विरुद्ध गुणाची असते. बिब्बा पित्त वाढवतो, तर गोडांबी पित्त कमी करते. गोडांबी अतिशय पौष्टिक असते. कांतिवर्धक असते. अग्नीला प्रदीप्त करते. दाह, शोष, अरुची, जंत वगैरेंत हितकर असते.
* डिंकाच्या लाडूत तसेच इतर पौष्टिक रसायनांमध्ये गोडांबी टाकली जाते.

- डॉ. श्री बालाजी तांबे Ayurveda, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog