मंत्रचळ

डॉ. विद्याधर बापट, मानसोपचारतज्ज्ञ, पुणे.

नको असणारे, निरर्थक, तर्काला न पटणारे विचार, प्रतिमा इत्यादी पुन्हा पुन्हा व्यक्तींच्या मनात येतात आणि मग अशी व्यक्ती या विचारांमुळे निर्माण होणाऱ्या अस्वस्थतेतून सुटका होण्यासाठी त्या विचारांशी निगडित कृती पुन्हा पुन्हा करत राहते.

अजयला सतत आपल्याला जंतुसंसर्ग होईल, अशी भीती वाटत असते. म्हणून तो सारखे हात धूत असतो, अस्वस्थ असतो. श्रीमती जोशी दरवाजाला किंवा गाडीला कुलूप लावल्यानंतर पुन्हा पुन्हा ते नीट लागलंय की नाही, हे तपासत राहतात. संदीप देवाला सारखा नमस्कार करत राहतो. आदित्यला रस्त्यानं जाताना वाहनांच्या नंबरप्लेटमधील आकड्यांची बेरीज करण्याची सवय आहे. एखादं वाहन जरी चुकलं तरी तो अस्वस्थ होतो. ही सगळी मंत्रचळा (जलीशीीर्ळींश उोर्िीश्रीर्ळींश ऊळीीेवशी) च्या (छळवादी विचार व निरर्थक मंत्रचळ लागल्यासारखी एकच कृती पुन्हा पुन्हा करण्याच्या) आजाराची उदाहरणे आहेत. हा आजार आहे. या आजारात नको असणारे, निरर्थक, तर्काला न पटणारे विचार, प्रतिमा इत्यादी पुन्हा पुन्हा व्यक्तींच्या मनात येतात आणि मग अशी व्यक्ती या विचारांमुळे निर्माण होणाऱ्या अस्वस्थतेतून सुटका होण्यासाठी त्या विचारांशी निगडित कृती पुन्हा पुन्हा करत राहते.
उदा. बाहेरून घरात आल्यावर एखाद्या व्यक्तीला वाटत असेल की आपल्याला जंतुसंसर्ग होईल, तर त्या भीतीतून मुक्ततेसाठी, ती व्यक्ती पुन्हा हात धूत राहते. जोपर्यंत हात पूर्ण स्वच्छ झाले आहेत असे त्या व्यक्तीचे समाधान होत नाही तोपर्यंत हे चालूच राहते. या सर्व प्रक्रियेच्या काळात व्यक्ती प्रचंड तणावाखाली असते. मंत्रचळ हा ऊडच-खत प्रमाणे अस्वस्थतेचा आजार आहे. तसेच बऱ्याच वेळा तो इतर मानसिक आजारांशीही संलग्न असू शकतो. मंत्रचळग्रस्त व्यक्ती बहुधा पुढीलपैकी एका प्रकारात मोडते -

1) सतत हात धुणारे. यांना नेहमी जंतुसंसर्गाची भीती वाटत असते. त्यामुळे हात पुन्हा पुन्हा धूत राहतात.
2) पुनःपुन्हा तपासणारे. दाराला कुलूप नीट लागलंय की नाही, गॅस नीट बंद झालाय की नाही, हे परत परत तपासत राहतात. हे केलं नाही तर जबरदस्त धोका किंवा इजा होईल, अशी धारणा करून घेतलेली असते.
3) संशयी आणि पापभावना. यांना प्रत्येक गोष्ट अतिव्यवस्थित लागते. तशी ती नसेल तर आपल्याला जबरदस्त शिक्षा घडेल, अशी भीती मनात असते.
4) अकारण आकडे मोजणे, त्यांची बेरीज करणे वगैरे. यांना विशिष्ट आकडा, रंग, रचना इत्यादी संबंधी अंधश्रद्धा असतात.
5) जुन्या, निरुपयोगी गोष्टी साठवणारे. यांना भीती असते की साठवलेल्या (विनाकारण) गोष्टी जर फेकून दिल्या तर काहीतरी जबरदस्त शिक्षा घडेल.

काही वेळा कुणाच्याही मनात क्वचित मंत्रचळ, छळवादी विचार येतात किंवा हातून क्वचित अशी कृत्ये घडतात. म्हणजे अशी व्यक्ती मंत्रचळग्रस्त आहे, असे नव्हे अशा व्यक्तींचं वागणं थोडं विचित्र असतं (उोर्िीश्रीर्ळींश या अर्थाने), त्यात तर्कसंगती नसते; पण अशी व्यक्ती दैनंदिन जीवन विनाअडथळा जगू शकते. याउलट मंत्रचळग्रस्त व्यक्तीचा, मंत्रचळच विचार आणि वर्तन यामध्ये भरपूर वेळ जातो. त्यांना अस्वस्थतेचा इतका त्रास होतो, की दैनंदिन जीवन जगणं कठीण होऊन जातं.

मंत्रचळाची लक्षणं काळानुरूप कमी-जास्त होतात, तसेच ताणतणावाच्या वेळी अधिक तीव्र होतात. मंत्रचळामधील शंकांमध्ये पुढील विचार असू शकतात-

1) मला जंतुसंसर्ग होईल, माझ्यामुळे इतरांना लागण होईल.
2) मी स्वतःला किंवा इतरांना इजा करून घेईन.
3) अतिशयोक्त लैंगिक किंवा हिंसात्मक विचार वा प्रतिमा.
4) अतिशयोक्त धार्मिक विचार किंवा मूल्यविषयक विचार.
5) अपयशाची अतार्किक भीती
6) प्रत्येक गोष्ट नेहमीच अतिव्यवस्थित, अतिपद्धतशीर, अतियोग्य असलीच पाहिजे.
7) एखादी गोष्ट मला लकी किंवा अनलकी आहे, याविषयी पराकोटीची अंधश्रद्धा.

मंत्रचळमधील कृतीमध्ये पुढील कृती असू शकतात -
1) कुलुपे, गॅसचे नॉब, उपकरणे इ. पुन्हा पुन्हा तपासणे
2) आपले नातेवाईक सुरक्षित आहेत की नाहीत, याची परत परत तपासणी करणे
3) अस्वस्थता कमी करण्यासाठी सारखे आकडे मोजणे, बोटांची हालचाल, काही शब्द पुन्हा पुन्हा उच्चारणे
4) स्वच्छतेत साफसफाईत (स्वतःच्या व घराच्या) अतिशय वेळ घालवणे.
5) कारण नसताना त्याच गोष्टींची पुन्हा पुन्हा रचना करत बसणे
6) धार्मिक भयापोटी, देवाचा कोप होईल म्हणून परत परत नमस्कार करणे, कितीही नमस्कार केले तरी समाधान न होणे, अतिकर्मकांड करणे.
7) जुन्या गोष्टी, रद्दी, डबे ज्यांचा काहीही उपयोग नाही, त्यांचा संग्रह करून ठेवणे.
---- Ayurveda, Vastu shastra, healthy Food, Healthy Living, Abstract India, Shree Balaji Tambe, India, Yoga, Meditation, Life Style, Marathi Blog